کتاب پدیدارشناسی ادراک

مفهوم کلیدی کتاب پدیدارشناسی ادراک، سوژه بودن مجسم است. مرلوپونتی با این مفهوم، دوگانه‌انگاری ذهن و بدن دکارت را به چالش می‌کشد. او بدن را نه ابزاری خنثی برای ادراک، بلکه شرط اساسی آن می‌داند. به عبارت دیگر، ما جهان را از طریق بدن خود تجربه می‌کنیم و بدن ما بخشی جدایی ناپذیر از فرایند ادراک است. برای مثال، زمانی که به یک فنجان قهوه داغ نگاه می‌کنیم، نه تنها آن را به صورت بصری درک می‌کنیم، بلکه گرمای بالقوه آن را از طریق حس لامسه خود نیز تجربه می‌کنیم. بدن ما در این فرایند نقش فعالی ایفا می‌کند و به ما در درک معنای فنجان قهوه به عنوان یک شیء قابل نوشیدن کمک می‌کند.

مرلوپونتی و هوسرل

مرلوپونتی یکی از مهمترین شاگردان هوسرل به شمار می رود. او با بهره گیری از آموزه‌های استاد خود، مفهوم پدیدارشناسی را بسط داد و آن را به حوزه ادراک جسمانی انسان تعمیم بخشید. در نگاه مرلوپونتی، بدن ما صرفا یک توده مادی نیست، بلکه ابزاری برای درک جهان است. ما از طریق بدن با جهان پیرامون خود ارتباط برقرار می‌کنیم و ادراک ما از جهان همواره تجربه‌ای زیسته و جسمانی است.  مرلوپونتی در این راستا در کتاب پدیدارشناسی ادراک مفهوم جهان زیسته را مطرح می‌کند. جهان زیسته، دنیای تجربه شده ماست که در آن با اشیاء و دیگر افراد در تعامل هستیم. این جهان، از طریق بدن ما شکل می‌گیرد و ادراک ما از آن به طور جدایی‌ناپذیری با بدنمان مرتبط است.

مرلوپونتی در عین احترام به هوسرل و پدیدارشناسی او، نقدهایی را نیز بر این رویکرد وارد می‌کند. او معتقد است که پدیدارشناسی هوسرل، به اندازه‌ی کافی به نقش بدن و تعامل آن با جهان توجه نکرده است. مرلوپونتی با تاکید بر بدن زیست‌جهان، پدیدارشناسی را به سطحی عمیق‌تر ارتقا می‌دهد.

نقد دوگانه انگاری دکارت: ذهن و بدن

یکی از ارکان اصلی کتاب پدیدارشناسی ادراک، نقد مرلوپونتی بر دوگانه انگاری دکارت است. رنه دکارت، فیلسوف شهیر فرانسوی، با طرح ایده «من فکر می کنم، پس هستم» دوگانگی بنیادینی میان ذهن  و بدن قائل شد. دکارت ذهن را امری نامادی و بدن را امری مادی می‌دانست و معتقد بود که ذهن به واسطه حواس با بدن و جهان خارج ارتباط برقرار می‌کند.

مرلوپونتی این دوگانه انگاری را به چالش می‌کشد. او بر این باور است که ذهن و بدن دو جوهر مجزا نیستند، بلکه واحدی یگانه را تشکیل می‌دهند. ما جهان را از طریق بدن تجربه می‌کنیم و بدن ما همواره حامل و واسطه ادراک ماست. به بیان دیگر، ادراک ما همواره تجربه ای کل‌نگر است که در آن ذهن و بدن به گونه‌ای تفکیک‌ناپذیر درگیر هستند.

مرلوپونتی در کتاب پدیدارشناسی ادراک، بدن را نه ابزاری در اختیار ذهن، بلکه خودِ سوژه‌ی ادراک‌کننده می‌داند. بدن ما با جهان پیرامون در ارتباط مستمر است و از طریق حواس مختلف، اطلاعات را دریافت و پردازش می‌کند. به عبارتی، بدن ما بودن در جهان را برای ما امکان‌پذیر می‌سازد.

مرلوپونتی در کتاب پدیدارشناسی ادراک، به نقش زبان در ساخت ادراک نیز می‌پردازد. او معتقد است که زبان، صرفاً ابزاری برای بازنمایی واقعیت نیست، بلکه در شکل‌گیری تجربه‌ی ما از جهان نقش ایفا می‌کند. زبان با دسته‌بندی و نام‌گذاری اشیاء، نحوه‌ی درک ما از آنها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

اهمیت کتاب پدیدارشناسی ادراک از چند جهت قابل بررسی است:

• نقد دوگانه‌انگاری دکارتی: مرلوپونتی با زیر سوال بردن دوگانگی ذهن و بدن، که در آن ذهن به مثابه جوهر اندیشنده و بدن به عنوان شیء مادی در نظر گرفته می‌شود، زمینه‌ی تفکر فلسفی در باب رابطه‌ی ذهن و بدن را متحول ساخت.
• ارائه‌ی مفهوم بدن زیسته: مفهوم بدن زیسته (lived body) یکی از کلیدواژه‌های اصلی کتاب است. بدن زیسته، بدنی منفعل و مادی نیست، بلکه با جهان در ارتباط دائم است و خود، واسطه‌ی ادراک ما از محیط پیرامون به شمار می‌رود.
• تاکید بر نقش ادراک در شناخت: مرلوپونتی بر این باور است که ادراک، فعالیتی پیشینی نسبت به شناخت است. ما پیش از آنکه بتوانیم درباره‌ی جهان داوری کنیم، آن را از طریق بدن خود تجربه می‌کنیم.
• توجه به مفهوم زمانمندی: زمان، در فلسفه‌ی مرلوپونتی، امری ایستا و خطی نیست، بلکه با تجربه‌ی زیسته‌ی ما گره خورده است. ادراک ما همواره در جریان زمان رخ می‌دهد و تحت تاثیر گذشته و آینده قرار دارد.

جمع‌بندی

کتاب پدیدارشناسی ادراک اثر موریس مرلوپونتی، اثری ارزشمند و خواندنی است که به خواننده در درک عمیق‌تر ماهیت ادراک و رابطه‌ی ذهن و بدن یاری می‌رساند. این کتاب، با رویکردی انتقادی به نظریات سنتی در باب ادراک، افق‌های جدیدی را به روی خواننده می‌گشاید و او را به تفکری ژرف در این زمینه رهنمون می‌سازد. در این کتاب با  ماهیت ادراک، رابطه‌ی ذهن و بدن، و نقش زبان در شناخت آشنا می‌شویم. کتاب پدیدارشناسی ادراک، سرآغازی برای پرسش‌ها و چالش‌های جدید در حوزه‌ی فلسفه‌ی ذهن و علوم شناختی به شمار می‌رود.