سبد خرید شما در حال حاضر خالی است!
جایزه پلانتا: گرانتر از نوبل، جنجالیتر از بوکر
معمولاً یک جایزه ادبی با قدمت یا مهر تأیید آکادمیک سنجیده میشود، اما یک جایزه وجود دارد که قواعد بازی را با زبانِ «پول» تغییر داده است. تصور کنید نویسندهای هستید که تنها با نوشتن یک رمانِ منتشرنشده، چکی را دریافت میکنید که مبلغ آن از جایزه نوبل ادبیات بیشتر است! اینجا صحبت از جایزه پلانتا (Premio Planeta) است؛ گرانترین جایزه ادبی جهان برای یک تککتاب و نمادِ تمامعیارِ پیوند میان هنر، صنعت نشر و تجارت در اسپانیا.
در حالی که بسیاری از جوایز ادبی در سالنهای ساکت و با حضور منتقدان عینکی برگزار میشوند، مراسم اهدای جایزه پلانتا بیشتر شبیه به مراسم اسکار یا ضیافتهای سلطنتی است. هر سال در تاریخ ۱۵ اکتبر (روز «سانتا ترزا»)، بارسلون میزبان شبی است که در آن اشرافیت ادبی، سیاستمداران و غولهای رسانهای گرد هم میآیند تا ببینند چه کسی یکشبه میلیونر میشود.
جایزه پلانتا یک ماشینِ عظیمِ کتابسازی است که تضمین میکند اثر برنده، در کریسمسِ پیشرو، در ویترین تمام کتابفروشیهای اسپانیولیزبان جهان (از مادرید تا بوئنوسآیرس) خواهد درخشید.
اما آیا جایزه پلانتا واقعاً به دنبال ادبیات ناب است یا صرفاً به دنبال خلق یک پرفروشِ تضمینشده؟ چرا منتقدان ادبی همواره با دیدهی تردید به آن مینگرند و چرا بزرگترین رسواییهای جعل هویت در تاریخ ادبیات مدرن، دقیقاً روی سنِ همین جایزه رخ داده است؟
ضیافت میلیون یورویی در قلب ادبیات اسپانیا
ابتدا باید به سال ۱۹۴۹ بازگردیم؛ زمانی که اسپانیا هنوز در حال ترمیم زخمهای عمیق جنگ داخلی بود. در آن سالها، مردی بلندپرواز و زیرک به نام «خوزه مانوئل لارا هرناندز» (José Manuel Lara Hernández)، انتشارات «پلانتا» را در بارسلون تأسیس کرد. لارا یک استراتژیست قهار بود که میدانست برای زنده کردن بازار کتاب در یک جامعۀ خسته و سانسورزده، به چیزی فراتر از چاپ کتابهای معمولی نیاز دارد. او به «شوکت» و «هیجان» نیاز داشت.
در سال ۱۹۵۲، لارا تصمیم گرفت جایزهای را بنیانگذاری کند که هدفش نه تنها کشف استعدادهای جدید، بلکه تبلیغِ عظیم برای رمانهای اسپانیایی بود. بدین ترتیب، اولین دوره جایزه پلانتا برگزار شد. مبلغ جایزه در آن زمان ۴۰ هزار پزوتا (واحد پول سابق اسپانیا) بود؛ رقمی که شاید امروز ناچیز به نظر برسد، اما در آن زمان برای یک نویسنده ثروتی قابل توجه محسوب میشد. اولین برنده این جایزه، «خوان سگاررا» با رمان «در تاریکی» بود.
صعود به قلۀ ثروت
استراتژی لارا برای جایزه پلانتا ساده اما هوشمندانه بود: افزایش مداوم مبلغ جایزه برای جلب توجه رسانهها. با گذشت دههها و رشد اقتصادی اسپانیا، مبلغ جایزه پلانتا نیز به شکل تصاعدی بالا رفت. این جایزه به سرعت از یک رویداد ملی فراتر رفت و به مهمترین رویداد ادبی در کل دنیای اسپانیولیزبان (شامل اسپانیا و آمریکای لاتین) تبدیل شد.
در سال ۲۰۲۱، در اقدامی که شوکی بزرگ به دنیای ادبیات وارد کرد، گروه انتشاراتی پلانتا اعلام کرد که مبلغ جایزه را به یک میلیون یورو افزایش داده است. این تصمیم، جایزه پلانتا را رسماً بالاتر از جایزه نوبل ادبیات (که مبلغش نوسان دارد اما معمولاً کمتر از یک میلیون یورو برای یک کتاب خاص است) قرار داد. پیامِ این افزایشِ مبلغ روشن بود: جایزه پلانتا میخواهد پادشاه بلامنازعِ ادبیات تجاری جهان باشد.
سنتِ شامِ مقدس
یکی از ویژگیهای منحصربهفرد جایزه پلانتا، مراسم اهدای آن است. برخلاف جوایزی که برندگانش ماهها قبل یا طی تماس تلفنی مطلع میشوند، برنده جایزه پلانتا در جریان یک شامِ رسمی و باشکوه در بارسلون معرفی میشود. در این ضیافت که همیشه در ۱۵ اکتبر برگزار میشود، حدود هزار مهمان حضور دارند. نویسندگان نامزد (که اغلب با نام مستعار شرکت کردهاند) در سالن حضور دارند و تا لحظۀ باز شدن پاکت نهایی، از سرنوشت خود مطمئن نیستند. این دراماتیک کردنِ فضا، بخشی از هویت جایزه پلانتا است.
مکانیسم انتخاب: رازی در میان تودههای کاغذ
تفاوت بنیادین جایزه پلانتا با جوایزی مثل پولیتزر یا گنکور در این است که این جایزه به کتابهای چاپ شده تعلق نمیگیرد. شرط اصلی شرکت در رقابت جایزه پلانتا این است که نویسنده باید «دستنوشته» (Manuscript) رمان خود را که هنوز منتشر نشده، ارسال کند. این یعنی ما با یک رقابت برای «کشف» اثر روبرو هستیم، نه تقدیر از اثری که قبلاً امتحانش را در بازار پس داده است.
هر سال، هزاران دستنوشته از سراسر جهان به دبیرخانه جایزه پلانتا ارسال میشود. در سال ۲۰۲۳، رکورد شکسته شد و بیش از ۱۱۲۹ اثر متقاضی دریافت این جایزه شدند. اما چگونه میتوان این حجم عظیم را بررسی کرد؟
هیئت داوران و سیستم غربالگری
طبیعتاً هیئت داوران اصلی (که شامل نویسندگان برجسته و مدیران انتشارات پلانتا است) نمیتوانند هزاران رمان را بخوانند. جایزه پلانتا از ارتشی از «کتابخوانهای حرفهای» (Readers) استفاده میکند که وظیفه دارند آثار را غربال کنند و خلاصهها و امتیازاتی را به کمیته اصلی ارائه دهند. در نهایت، ۱۰ اثر برتر به فینال راه مییابند و داوران اصلی از میان آنها برنده نهایی و نفر دوم (Finalist) را انتخاب میکنند.
نکته جالب اینجاست که در جایزه پلانتا، نفر دوم هم دستخالی نمیماند. جایزه نفر دوم (فینالیست) مبلغ قابل توجه ۲۰۰ هزار یورو است؛ رقمی که به تنهایی از بسیاری از جوایز معتبر ادبی جهان بیشتر است.
برای جلوگیری از اعمال نفوذ (یا حداقل برای نمایشِ بیطرفی)، نویسندگان موظفند آثار خود را با نام مستعار و عنوان جعلی ارسال کنند. هویت واقعی نویسنده در پاکتی مهر و موم شده نزد دبیرخانه جایزه پلانتا محفوظ میماند و تنها زمانی باز میشود که اثر به عنوان برنده اعلام شود. این سنت، زمینهساز برخی از شوکهکنندهترین لحظات در تاریخ این جایزه شده است.
جنجالها و حواشی: وقتی نقابها میافتند
تاریخ جایزه پلانتا پر از شایعات، اتهامات و رسواییهایی است که گاهی از خودِ رمانهای برنده جذابتر بودهاند. منتقدان همواره این سوال را مطرح کردهاند: آیا این جایزه واقعاً یک رقابت سالم است یا یک مانور بازاریابی از پیش تعیین شده؟
پرونده «کارمن مولا»: زنانی که مرد بودند! (۲۰۲۱)
بزرگترین و عجیبترین جنجال تاریخِ نهتنها جایزه پلانتا، بلکه ادبیات مدرن، در سال ۲۰۲۱ رخ داد. در آن سال، جایزه یک میلیون یورویی به رمانی خشن و تریلر به نام «هیولای جهنمی» (The Beast) تعلق گرفت. نویسنده این رمان، «کارمن مولا» (Carmen Mola) بود.
کارمن مولا در اسپانیا به عنوان یک نویسندهی زنِ مرموز شناخته میشد؛ زنی که گفته میشد استاد دانشگاه است، سه فرزند دارد و به دلیل ماهیتِ شغلش و حفظ حریم خصوصی، از مصاحبه تصویری خودداری میکند. کتابهای قبلی او که تریلرهای فمینیستی و خشنی بودند، بسیار پرفروش شده بودند و او را «النا فرانتۀ اسپانیا» مینامیدند. بسیاری از منتقدان فمینیست، آثار او را ستایش میکردند و او را صدای قدرتمند زنان در ژانر جنایی میدانستند.
در شب اهدای جایزه پلانتا ۲۰۲۱، وقتی نام «کارمن مولا» به عنوان برنده اعلام شد، همه منتظر بودند ببینند این زن مرموز کیست. اما ناگهان، سه مرد میانسال (خورخه دیاز، آگوستین مارتینز و آنتونیو مرسرو) که همگی فیلمنامهنویسان تلویزیونی بودند، روی صحنه رفتند!
معلوم شد که «کارمن مولا» نام مستعاری بوده که این سه مرد برای نوشتنِ گروهی انتخاب کرده بودند. این افشاگری، سالن مراسم جایزه پلانتا و کل جامعه ادبی را در شوک فرو برد.
- خشم فمینیستها: کتابفروشی تخصصی زنان در مادرید، تمام کتابهای کارمن مولا را از قفسهها جمع کرد. آنها معتقد بودند که این سه مرد با دزدیدن هویت زنانه و سوءاستفاده از موجِ حمایت از نویسندگان زن، مخاطبان را فریب دادهاند.
- پاسخ برندگان: آنها مدعی شدند که هیچ قصدِ سیاسی نداشتند و فقط میخواستند بدون قضاوت شدن بر اساس نامهایشان بنویسند. این رویداد، نام جایزه پلانتا را در صدر اخبار جهان قرار داد و بحثهای بیپایانی را دربارهی «هویت مؤلف» و «بازاریابی ادبی» به راه انداخت.
اتهام تبانی: جایزهای که قبل از نوشتن اهدا میشود؟
یکی از قدیمیترین اتهامات علیه جایزه پلانتا این است که برنده از ماهها قبل مشخص شده است. منتقدان میگویند انتشارات پلانتا با نویسندگان مشهور (سلبریتیها، روزنامهنگاران تلویزیونی یا نویسندگان پرفروش) قرارداد میبندد و به آنها میگوید: «اگر یک رمان بنویسی، ما تضمین میکنیم که جایزه پلانتا را ببری.»
افشاگری میگل دلیبس
نویسنده بزرگ اسپانیایی، «میگل دلیبس»، سالها پیش فاش کرد که مدیر انتشارات پلانتا به او پیشنهاد داده بود که اگر در مسابقه شرکت کند، جایزه را به او خواهند داد. دلیبس این پیشنهاد را غیراخلاقی دانست و رد کرد.
شهادت ارنستو ساباتو
ماجرا از این قرار بود که در سال ۱۹۹۴، کامیلو خوسه سلا (برنده نوبل) برنده جایزه پلانتا شد. اما ارنستو ساباتو فاش کرد که پیش از سلا، مدیران پلانتا به سراغ او آمده بودند. آنها به ساباتو پیشنهاد داده بودند که اگر نسخهای از رمان جدیدش را به آنها بدهد، تضمین میکنند که برنده جایزه ۳۰۰ هزار دلاری (مبلغ آن زمان) شود.
ساباتو که به اصول اخلاقیاش پایبند بود، این پیشنهاد را رد کرد و گفت: «من در مسابقهای که برندهاش قبل از خواندن کتابها مشخص شده، شرکت نمیکنم.» این افشاگری باعث شد یک نویسنده دیگر به نام «ریکاردو بوررو» شکایتی رسمی و حقوقی علیه جایزه پلانتا تنظیم کند و مدعی کلاهبرداری شود.
در سال ۲۰۰۵، نویسنده برجسته «خوان مارسه» (Juan Marsé) که عضو هیئت داوران جایزه پلانتا بود، در اقدامی جنجالی استعفا داد و کیفیت رمانهای برنده را زیر سوال برد. او صراحتاً گفت که سطح ادبی آثار به شدت پایین است و این جایزه تنها به دنبال فروش تجاری است. این اظهار نظر از درونِ سیستم، ضربه سنگینی به اعتبار ادبی جایزه پلانتا زد.
برندگان مشهور: محفل استادان یا تالار پرفروشها؟
با وجود تمام انتقادات، فهرست برندگان جایزه پلانتا شامل برخی از بزرگترین نامهای ادبیات اسپانیولیزبان است. این نشان میدهد که این جایزه همواره سعی کرده تعادلی (هرچند لرزان) میان «ادبیات فاخر» و «ادبیات عامهپسند» برقرار کند.
آنتونیو گالا (برندۀ سال ۱۹۹۰)
آنچه نام آنتونیو گالا را در تالار افتخارات پلانتا جاودانه کرد، نه شخصیت عجیبش، بلکه رمانی بود که پلی میان تاریخ اسپانیا و تمدن اسلامی زد. در سال ۱۹۹۰، گالا با رمان «نسخۀ خطیِ سرخ» (El manuscrito carmesí) برنده جایزه پلانتا شد. داستان این رمان دربارهی یکی از تراژیکترین و در عین حال جذابترین شخصیتهای تاریخ برای ما شرقیهاست: ابوعبدالله محمد دوازدهم (معروف به بوابدیل)، آخرین پادشاه مسلمانِ گرانادا (غرناطه).
ماریو بارگاس یوسا (برندۀ سال ۱۹۹۳)
سالها پیش از آنکه نوبل ادبیات را دریافت کند، نویسنده بزرگ پرویی، «ماریو بارگاس یوسا»، برنده جایزه پلانتا شد. او با رمان «مرگ در آند» (Death in the Andes) در این رقابت شرکت کرد. پیروزی یوسا اعتبار زیادی به جایزه پلانتا بخشید و نشان داد که حتی غولهای ادبیات جدی نیز نمیتوانند در برابر وسوسهی مبلغ نجومی و قدرت توزیعِ این جایزه مقاومت کنند.
یوسا کلکسیونی کامل از جوایز دارد؛ از جمله جایزه نوبل ادبیات (۲۰۱۰)، جایزه سروانتس (۱۹۹۴) و جایزه شاهزاده آستوریاس (۱۹۸۶).
کامیلو خوسه سلا (برندۀ سال ۱۹۹۴)
تنها یک سال پس از یوسا، نوبت به «کامیلو خوسه سلا»، دیگر برنده نوبل ادبیات (و نویسنده رمان «خانواده پاسکوآل دوآرته») رسید تا جایزه پلانتا را برای رمان «صلیب سن آندرس» دریافت کند. حضور دو برنده نوبل در دو سال پیاپی، دوران طلایی اعتبار جایزه پلانتا را رقم زد.
خوسه سلا تنها نویسندهای است که «سهگانه مقدس» ادبیات اسپانیا را فتح کرده است: نوبل ادبیات (۱۹۸۹)، جایزه سروانتس (۱۹۹۵) و جایزه پلانتا.
ادواردو مندوسا (برندۀ سال ۲۰۱۰)
مندوسا که یکی از محبوبترین و تحسینشدهترین نویسندگان معاصر اسپانیاست، با رمان «دعوای گربهها» برنده جایزه پلانتا شد. انتخاب او از معدود مواردی بود که هم منتقدان ادبی و هم مخاطبان عام را راضی کرد، چرا که مندوسا استاد تلفیق طنز، تاریخ و روایت داستانی قوی است.
او در سال ۲۰۱۶ جایزه سروانتس را دریافت کرد و پیش از آن نیز برنده جایزه فرانتس کافکا شده بود.
خاویر سرکاس (برندۀ سال ۲۰۱۹)
خاویر سرکاس، نویسنده رمان معروف «سربازان سالامیس»، در سال ۲۰۱۹ با رمان «ترا آلتا» (Terra Alta) برنده جایزه پلانتا شد. این انتخاب نشاندهندهی تمایل جایزه به سمت ژانر پلیسی و جنایی در سالهای اخیر بود. سرکاس با این پیروزی، جایگاه خود را به عنوان یکی از ثروتمندترین نویسندگان اسپانیا تثبیت کرد.
سونسولس اونگا (برندۀ سال ۲۰۲۳)
در سال ۲۰۲۳، جایزه پلانتا به «سونسولس اونگا»، روزنامهنگار و مجری مشهور تلویزیون اسپانیا رسید. رمان او با نام «دخترانِ خدمتکار» (The Maidens) داستانی تاریخی درباره خدمتکاران یک خانواده ثروتمند در کوبا و اسپانیا بود. این انتخاب بار دیگر بحث «سلبریتیسالاری» در جایزه پلانتا را داغ کرد، اما فروش فوقالعاده کتاب در کریسمس همان سال، موفقیت تجاری استراتژیِ پلانتا را ثابت کرد.
جایزه پلانتا در برابر نوبل و بوک
برای درک بهتر جایگاه جایزه پلانتا، بد نیست آن را با رقبای جهانیاش مقایسه کنیم:
- از نظر مالی: جایزه پلانتا با ۱ میلیون یورو، بالاتر از نوبل (حدود ۹۰۰ هزار تا ۱ میلیون دلار متغیر)، بوکر (۵۰ هزار پوند) و گنکور (تنها ۱۰ یورو!) قرار دارد. این جایزه، ثروتمندترین جایزه ادبی برای یک تکرمان است.
- از نظر اعتبار ادبی: نوبل و بوکر اعتبار ادبی و هنری بسیار بالاتری دارند. برنده شدن در بوکر به معنای «کیفیت ادبی» است، اما برنده شدن در جایزه پلانتا بیشتر به معنای «پتانسیل بالای فروش» و «ادبیات خوشخوان» است.
- از نظر فرآیند: نوبل به مجموعه آثار یک عمر تعلق میگیرد؛ بوکر به کتابی که چاپ شده است؛ اما جایزه پلانتا (حداقل روی کاغذ) برای کشف یک دستنوشتهی چاپنشده طراحی شده است.
نتیجهگیری: معاملهای برد-برد یا مرگِ ادبیات؟
در نهایت، جایزه پلانتا پدیدهای پارادوکسیکال است. از یک سو، به نویسندگان (که اغلب قشر کمدرآمدی هستند) شأن و منزلت مالیِ شاهانهای میبخشد و ادبیات را به تیتر اول اخبار تبدیل میکند. از سوی دیگر، متهم است که ادبیات را به کالایی تجاری تقلیل داده و کیفیت را فدای کمیت و شهرت کرده است.
اما چه عاشقِ ادبیاتِ ناب باشیم و چه طرفدار رمانهای سرگرمکننده، نمیتوانیم نادیده بگیریم که جایزه پلانتا خونی تازه در رگهای صنعت نشر جاری میکند. هر سال در ۱۵ اکتبر، اسپانیا نفس خود را در سینه حبس میکند تا ببیند کدام قصه، ارزش یک میلیون یورو را دارد. و تا زمانی که خوانندگان برای خریدن کتاب برنده صف میکشند، افسانه جایزه پلانتا ادامه خواهد داشت؛ حتی اگر نویسندهاش سه مرد باشند که پشت نقاب یک زن پنهان شدهاند!
سوالات متداول درباره جایزه پلانتا
۱) مبلغ دقیق جایزه پلانتا چقدر است؟
در حال حاضر، مبلغ جایزه اصلی جایزه پلانتا، یک میلیون یورو (۱,۰۰۰,۰۰۰ €) است. این مبلغ به نویسنده برنده تعلق میگیرد. نفر دوم (فینالیست) نیز مبلغ ۲۰۰,۰۰۰ یورو دریافت میکند. این ارقام، جایزه پلانتا را به گرانترین جایزه ادبی جهان برای یک رمان تبدیل کرده است.
۲) آیا نویسندگان ایرانی یا غیر اسپانیاییزبان میتوانند در این مسابقه شرکت کنند؟
شرط اصلی شرکت در جایزه پلانتا این است که اثر باید به زبان اسپانیایی نوشته شده باشد. ملیت نویسنده مهم نیست؛ یک نویسنده ایرانی اگر بتواند رمانی به زبان اسپانیایی بنویسد، میتواند در رقابت شرکت کند. با این حال، عمده شرکتکنندگان از اسپانیا و کشورهای آمریکای لاتین هستند. ترجمه آثار از زبانهای دیگر پذیرفته نمیشود.
۳) تفاوت جایزه پلانتا با جایزه سروانتس چیست؟
جایزه سروانتس (Premio Cervantes) معتبرترین جایزه ادبی زبان اسپانیایی از نظر «ادبی و هنری» است و معادل نوبل برای زبان اسپانیایی محسوب میشود که به «مجموع آثار یک عمر» نویسنده تعلق میگیرد. اما جایزه پلانتا یک جایزه تجاری برای «یک رمان خاص و منتشرنشده» است که مبلغ نقدی بسیار بالاتری دارد اما اعتبار هنری سروانتس را ندارد.
