سبد خرید شما در حال حاضر خالی است!
جایزه هانس کریستین اندرسن: نشانی برای معمارانِ رویا
جوایز ادبی بسیاری وجود دارند که پس از مدتی در قفسۀ افتخارات خاک میخورند، اما جایزه هانس کریستین اندرسن (Hans Christian Andersen Award) برای برندۀ آن سرنوشتساز است.
نشانی را تصور کنید که دریافت آن، نه پاداشِ یک کتاب پرفروش یا یک جرقۀ زودگذر، بلکه مزدِ یک عمر «معماریِ تخیل» است. اینجا صحبت از چکهای بانکی سنگین یا فرش های قرمز پرزرقوبرق نیست؛ صحبت از مدالی است که وزن اعتبارش، سنگینترین ترازوی ادبیات کودک و نوجوان جهان را به نفع صاحبش تغییر میدهد.
اغلب این جایزه را «نوبل کوچک» میخوانند، اما برای نویسندگان و تصویرگرانی که کلمات و خطوطشان را وقف نسلهای آینده کردهاند، این جایزه بلندترین قلۀ قابلِ فتح در کرۀ خاکی است. جایزه هانس کریستین اندرسن که زیر سایۀ نامِ پدر افسانههای مدرن متولد شده، استانداردی را تعریف میکند که فراتر از مرزهای جغرافیایی و زبانی است؛ استانداردی که میگوید ادبیات کودک، جدیترین و حیاتیترین شکلِ هنر است.
در این مقاله، از تاریخچۀ غنی این نشانِ زرین عبور میکنیم و به لایههای پنهان، معیارهای سختگیرانۀ داوری و البته طوفان سیاسی و جنجال بیسابقۀ اخیر میپردازیم که حتی دامنِ ملکۀ دانمارک را هم گرفت.
تاریخچه و خاستگاه: تولد یک رویا از دل ویرانههای جنگ
داستان جایزه هانس کریستین اندرسن، نه در سالنهای مجلل، بلکه در میان آوارها و خاکسترهای جنگ جهانی دوم آغاز شد. قهرمان این داستان، زنی یهودی-آلمانی به نام «جلا لپمن» (Jella Lepman) بود که در سال ۱۹۳۶ از ترس نازیها به لندن گریخته بود. اما پس از پایان جنگ، او با مأموریتی عجیب به آلمانِ ویرانشده بازگشت: نه برای انتقام، بلکه به عنوان مشاور فرهنگی ارتش آمریکا برای کمک به زنان و کودکان.
لپمن وقتی به چهرههای وحشتزده و روحهای خستۀ کودکان آلمانی نگاه میکرد، دریافت که آنها بیش از غذا و لباس، به چیزی برای تغذیه روح نیاز دارند. او جملهای تاریخی گفت که مسیر ادبیات کودک را تغییر داد:
«بیایید با کودکان شروع کنیم تا این دنیای وارونه را دوباره آرامآرام راست کنیم. کودکان راه را به بزرگسالان نشان خواهند داد.»
۱۹۴۶: نمایشگاهی که دنیا را تکان داد
در سال ۱۹۴۶، در حالی که اروپا هنوز در شوک جنگ بود، لپمن کاری غیرممکن انجام داد. او اولین نمایشگاه بینالمللی کتاب کودک را در مونیخ برگزار کرد. تصور کنید در شهری که هنوز بوی باروت میداد، هزاران کتاب رنگارنگ از ۲۰ کشور جهان (حتی کشورهایی که تا دیروز دشمن بودند) کنار هم چیده شد. استقبال مردم باورنکردنی بود؛ کودکان و والدینشان ساعتها در صف میایستادند تا فقط این کتابها را لمس کنند. این موفقیت، بذر تأسیس «کتابخانه بینالمللی جوانان» (International Youth Library) را در قلعهای قدیمی در مونیخ کاشت؛ قلعهای که به «قلعه کتابها» معروف شد.
تولد IBBY و نوبل کوچک
اما لپمن به این راضی نبود. او میخواست جریانی دائمی برای صلح از طریق ادبیات بسازد. در سال ۱۹۵۱، او کنفرانسی با عنوان «تفاهم بینالمللی از طریق کتابهای کودکان» برگزار کرد که نتیجهی آن، تأسیس رسمی «دفتر بینالمللی کتاب برای نسل جوان» (IBBY) در زوریخ سوئیس (۱۹۵۳) بود.
سه سال بعد، در سال ۱۹۵۶، ایده درخشان دیگری متولد شد: اهدای یک جایزه جهانی. اولین جایزه در همان سال به نویسندۀ بریتانیایی، «النور فارجهون» (Eleanor Farjeon) برای کتاب «اتاقک کوچک کتاب» اهدا شد. نکته جالب تاریخی اینجاست که در سالهای ابتدایی (۱۹۵۶ تا ۱۹۶۰)، این جایزه تنها به یک «کتاب خاص» تعلق میگرفت؛ اما از سال ۱۹۶۲، سیاست جایزه تغییر کرد و قرار شد به «یک عمر دستاورد» (Lifetime Achievement) اهدا شود تا شبیه به جایزه نوبل باشد.
تکامل جایزه: وقتی تصویرها همسنگ واژهها شدند
در دهه اول، جایزه تنها مختص نویسندگان بود. اما خیلی زود جامعه ادبی فهمید که کتاب کودک بدون تصویر، نیمی از جانش را ندارد. در سال ۱۹۶۶، بخش تصویرگری نیز به جایزه افزوده شد و اولین مدال طلای تصویرگری به «آلویس کاریجیت» (Alois Carigiet) از سوئیس رسید. از آن روز تاکنون، این جایزه هر دو سال یکبار، مانند یک ساعت دقیق سوئیسی، به ضربان قلب ادبیات کودک جهان تبدیل شده است و ملکۀ دانمارک (تا پیش از حواشی اخیر) همواره حامی معنوی این میراث بزرگ بوده است.
نوبل کوچک: لقبی که بیدلیل نیست
لقب «نوبل کوچک» (Little Nobel) که اغلب برای توصیف جایزه هانس کریستین اندرسن به کار میرود، صرفاً یک تعبیر روزنامهنگارانه نیست. این شباهتها ریشه در چندین عامل دارند:
- رویکرد بینالمللی: مانند نوبل، این جایزه نیز فارغ از ملیت، نژاد و زبان، به شایستهترین فرد از سراسر کره خاکی اهدا میشود.
- یک عمر دستاورد: درست مانند نوبل ادبیات، جایزه هانس کریستین اندرسن نیز به مجموع آثار (Lifetime Achievement) اهدا میشود، نه یک کتاب خاص.
- پشتیبانی سلطنتی: تا پیش از جنجالهای اخیر، ملکه مارگریت دوم دانمارک، حامی رسمی این جایزه بود که وزانت و اعتبار ویژهای به آن میبخشید.
فرآیند دقیق و پیچیده داوری
انتخاب برنده جایزه هانس کریستین اندرسن فرآیندی طولانی، دقیق و چندمرحلهای است که تضمین میکند تنها برترینها به لیست نهایی راه مییابند.
۱. نامزدی توسط شعب ملی
هیچ نویسنده یا ناشری نمیتواند شخصاً برای دریافت جایزه هانس کریستین اندرسن اقدام کند. نامزدها باید توسط «شعب ملی IBBY» در کشورهای مختلف معرفی شوند. هر کشور عضو IBBY حق دارد یک نویسنده و یک تصویرگر از کشور خود (یا گاهی از کشوری دیگر که شعبه IBBY ندارد) را نامزد کند. این یعنی نویسندهای که نامزد میشود، پیشاپیش از فیلترهای سختگیرانه کارشناسان کشور خودش عبور کرده است.
۲. هیئت داوران بینالمللی
یک هیئت داوران متشکل از ۱۰ متخصص برجستۀ ادبیات کودک از سراسر جهان، وظیفه بررسی پروندههای نامزدها را بر عهده دارد. داوران جایزه هانس کریستین اندرسن از میان پژوهشگران، منتقدان، کتابداران و نویسندگان انتخاب میشوند و ترکیب آنها به گونهای است که تنوع جغرافیایی و فرهنگی حفظ شود.
۳. معیارهای انتخاب
داوران برای انتخاب برنده جایزه هانس کریستین اندرسن، معیارهای سختگیرانهای دارند:
- کیفیت زیباییشناختی و ادبی: آثار باید از نظر هنری در بالاترین سطح باشند.
- نوآوری و اصالت: تکرار مکررات جایی در این جایزه ندارد؛ داوران به دنبال نگاهی تازه و خلاقانه هستند.
- توانایی دیدن جهان از چشم کودک: نویسنده یا تصویرگر باید احترامی عمیق برای مخاطب کودک قائل باشد و از موضع بالا به پایین به او نگاه نکند.
- تداوم: کیفیت آثار نباید در طول زمان افت کرده باشد.
برندگان اسطورهای: تالار مشاهیر اندرسن
در طول تاریخِ جایزه هانس کریستین اندرسن، نامهایی به چشم میخورند که هرکدام به تنهایی ستونی برای ادبیات جهان محسوب میشوند. دریافت این جایزه مهر تاییدی بر جاودانگی این هنرمندان بوده است.
آسترید لیندگرن (Astrid Lindgren) - سوئد (۱۹۵۸)
لیندگرن نه تنها یکی از نخستین برندگان جایزه هانس کریستین اندرسن بود، بلکه استاندارد و معیاری برای تمام برندگان بعدی تعیین کرد. خالق «پیپی جوراببلند» با شکستن تصویر سنتی کودکِ مطیع و آرام، شخصیتی را خلق کرد که مستقل، قوی و حتی کمی یاغی بود. داوران جایزه هانس کریستین اندرسن با انتخاب او نشان دادند که ادبیات کودک میتواند و باید ساختارهای قدرت بزرگسالانه را به چالش بکشد.
تووه یانسون (Tove Jansson) - فنلاند (۱۹۶۶)
خالق دنیای شگفتانگیز و فلسفی «مومینها» (Moomins)، یکی دیگر از برندگان درخشان جایزه هانس کریستین اندرسن است. یانسون توانست دنیایی را خلق کند که در آن موجوداتی خیالی با دغدغههایی کاملاً انسانی و عمیق دستوپنج نرم میکنند. او نشان داد که فانتزی میتواند بستری برای طرح مسائلی چون تنهایی، خانواده و فاجعههای طبیعی باشد، بدون آنکه مخاطب کودک را بترساند.
جانی رداری (Gianni Rodari) - ایتالیا (۱۹۷۰)
رداری، نویسنده کتاب مشهور «داستانهایی برای سرگرمی» و نظریهپرداز «دستور زبان تخیل»، با دریافت جایزه هانس کریستین اندرسن، جایگاه طنز و تخیل سوررئال را در ادبیات کودک تثبیت کرد. او باور داشت که افسانهها و قصهها ابزاری برای آزاد کردن ذهن کودکان از کلیشهها هستند. روداری ادبیات را با بازیهای زبانی و تفکر انتقادی درآمیخت و مسیری نو را پیش پای نویسندگان بعد از خود گذاشت.
موریس سنداک (Maurice Sendak) - آمریکا (۱۹۷۰)
در دنیای تصویرگری، نام موریس سنداک با انقلاب گره خورده است. او اولین تصویرگر آمریکایی بود که موفق به دریافت جایزه هانس کریستین اندرسن شد. شاهکار او، «سفر به سرزمین وحشیها»، در زمان انتشار جنجالبرانگیز بود زیرا برای اولین بار خشم و احساسات تیره و سرکوبشدۀ کودکان را به تصویر میکشید. سنداک با دریافت این جایزه ثابت کرد که تصویرگری کتاب کودک، هنری تزئینی نیست، بلکه روانکاویِ بصری است.
کاترین پاترسون (Katherine Paterson) - آمریکا (۱۹۹۸)
پاترسون، نویسنده رمانهای تکاندهندهای چون «پلی به سوی ترابیتیا» و «جیپ و داستانهای دیگر»، با شجاعت تمام به سراغ موضوعاتی رفت که بسیاری از بزرگسالان سعی در پنهان کردن آنها از کودکان داشتند: مرگ، فرزندخواندگی، فقر و حسادت. هیئت داوران جایزه هانس کریستین اندرسن او را به خاطر صداقت بیرحمانه و در عین حال امیدبخشِ قلمش شایسته دریافت این نشان زرین دانستند.
کوئنتین بلیک (Quentin Blake) - بریتانیا (۲۰۰۲)
شاید هیچ تصویرگری به اندازه کوئنتین بلیک نتوانسته باشد با خطوطی ساده، لرزان و سیال، تا این حد حس حرکت و زندگی را منتقل کند. تصویرگر همیشگی آثار رولد دال، در سال ۲۰۰۲ برنده بخش تصویرگری جایزه هانس کریستین اندرسن شد. سبک منحصربهفرد او که ترکیبی از طنز و شلختگیِ عامدانه است، به کودکان اجازه میدهد تا نقصها را بپذیرند و از آنها لذت ببرند.
دیوید آلموند (David Almond) - بریتانیا (۲۰۱۰)
آلموند که با رمان رئالیسم جادویی «اسکلیگ» به شهرت جهانی رسید، یکی از مدرنترین برندگان جایزه هانس کریستین اندرسن است. او مرز میان واقعیت و رویا را چنان استادانه محو میکند که خواننده نوجوان را در فضایی معلق و شاعرانه رها میسازد. آثار آلموند گواهی بر این است که ادبیات نوجوان میتواند پیچیدگیهای فلسفی و هستیشناسانه داشته باشد.
ژاکلین وودسون (Jacqueline Woodson) - آمریکا (۲۰۲۰)
صدای شاعرانهی اقلیتها در سال ۲۰۲۰، سالی تاریخی برای ادبیات کودک بود. ژاکلین وودسون، نویسنده برجسته آمریکایی، موفق شد به افتخاری دست یابد که کمتر کسی به آن رسیده است: او که پیشتر در سال ۲۰۱۸ برنده جایزه آسترید لیندگرن (ALMA) شده بود، این بار مدال طلای جایزه هانس کریستین اندرسن را نیز به کلکسیون افتخاراتش اضافه کرد.
داوران جایزه هانس کریستین اندرسن او را به خاطر «زبان غنایی، شخصیتهای قدرتمند و حس امید پایدار» در آثارش ستودند. وودسون ثابت کرد که ادبیات کودک میتواند بستری جدی برای طرح مسائلی چون نژادپرستی، هویت و تاریخ باشد، بدون آنکه لطافت کودکی را قربانی کند.
ایران و جایزه هانس کریستین اندرسن: حضوری پرافتخار اما بیمدال
ادبیات کودک ایران، با تکیه بر سنتهای غنی قصهگویی و تصویرگری مدرن و پیشرو، همواره حضوری پررنگ در رقابتهای جایزه هانس کریستین اندرسن داشته است. نهاد نامزدکننده در ایران، «شورای کتاب کودک» است که با همکاری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و انجمن نویسندگان کودک و نوجوان، پروندههای نامزدها را آماده میکند.
اگرچه تا امروز هیچ ایرانی موفق به دریافت مدال طلای نهایی نشده است، اما حضور مکرر هنرمندان ایرانی در لیست کوتاه (فینالیستها) نشاندهنده اعتبار بالای ادبیات کودک ایران در سطح جهانی است. برای سال ۲۰۲۶ نیز، «اکبر احمدپور» و «علیرضا گلدوزیان» از ایران نامزد دریافت این جایزه شدهاند
فرشید مثقالی: تنها برنده ایرانی؟
یک نکته ظریف تاریخی وجود دارد. فرشید مثقالی، تصویرگر برجسته (خالق تصویرهای کتاب ماهی سیاه کوچولو)، در سال ۱۹۷۴ برنده جایزه هانس کریستین اندرسن شد. اما چرا اغلب گفته میشود ما برنده نداریم؟ در واقع او برنده بخش تصویرگری شد و این بزرگترین افتخار تاریخ ادبیات کودک ایران است. اما در بخش «نویسندگی»، ایران هنوز منتظر اولین مدال طلای خود است.
فرهاد حسنزاده: قدمی تا طلا
در سالهای اخیر، فرهاد حسنزاده، نویسنده توانمند ایرانی، نامش را با جایزه هانس کریستین اندرسن گره زده است. او در سالهای ۲۰۱۸ و ۲۰۲۰ دو بار پیاپی به جمع ۵ نامزد نهایی (Shortlist) راه یافت. داوران جایزه هانس کریستین اندرسن او را به خاطر پرداختن به موضوعات تابو، طنز ظریف و بازنمایی واقعگرایانه زندگی نوجوانان ایرانی ستودند. دریافت لوح تقدیر از این جایزه، موفقیتی کمنظیر است.
هوشنگ مرادی کرمانی
خالق «قصههای مجید» نیز در سال ۱۹۹۲ از سوی هیئت داوران جایزه هانس کریستین اندرسن مورد تشویق ویژه قرار گرفت. آثار او که ریشه در فرهنگ بومی ایران دارد، توانست توجه داوران بینالمللی را جلب کند.
دیگر نامزدهای برجسته ایرانی
از دیگر بزرگان ایرانی که نامزد دریافت جایزه هانس کریستین اندرسن شدهاند میتوان به محمدرضا یوسفی، احمدرضا احمدی، جمشید خانیان و پژمان رحیمیزاده (در بخش تصویرگری) اشاره کرد. تداوم حضور ایران در این سطح، نشان میدهد که پتانسیل کسب مدال طلا در آیندهای نزدیک وجود دارد.
جنجالها و حواشی: وقتی سیاست بر ادبیات سایه میافکند
مانند هر رویداد بزرگ بینالمللی، جایزه هانس کریستین اندرسن نیز از گزند حواشی و جنجالها در امان نبوده است. اما اتفاقات سالهای ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴، بزرگترین بحران تاریخ این جایزه را رقم زد؛ بحرانی که پای جنگ اوکراین و روسیه را به دنیای معصومانه کتابهای کودک باز کرد.
پرونده آناستازیا آرخیپوا و استعفای ملکه
در سپتامبر ۲۰۲۲، در کنگره جهانی IBBY در مالزی، «آناستازیا آرخیپوا» (Anastassija Iwanowna Archipowa)، تصویرگر و استاد دانشگاه اهل روسیه، به عنوان رئیس هیئت داوران جایزه هانس کریستین اندرسن برای دوره ۲۰۲۴ انتخاب شد. این انتخاب در شرایط عادی امری معمول بود، اما در بحبوحه تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، تبدیل به جرقهای در انبار باروت شد.
منتقدان و بهویژه نمایندگان کشورهای اسکاندیناوی و بالتیک، به شدت به این انتخاب اعتراض کردند. استدلال آنها این بود که در حالی که کودکان اوکراینی زیر بمباران هستند، ریاست نمایندهای از روسیه بر معتبرترین جایزه ادبیات کودک جهان (جایزه هانس کریستین اندرسن) از نظر اخلاقی غیرقابل پذیرش است.
نکتهای که آتش خشم را شعلهورتر کرد، عضویت آرخیپوا در هیئت مدیره «انجمن هنرمندان مسکو» (MOCX) بود؛ انجمنی که متهم به انتشار پوسترهای تبلیغاتی در حمایت از جنگ و ارتش روسیه بود. اگرچه آرخیپوا شخصاً این پوسترها را طراحی نکرده بود، اما سمت رسمی او در آن سازمان، برای بسیاری از اعضای IBBY خط قرمز محسوب میشد.
در ژانویه ۲۰۲۳، خبری شوکهکننده منتشر شد: ملکه مارگریت دوم دانمارک، که از سالها پیش حامی معنوی (Patron) جایزه هانس کریستین اندرسن بود، تصمیم گرفت حمایت خود را از این جایزه پس بگیرد. کاخ سلطنتی دانمارک رسماً اعلام کرد که نام جایزه هانس کریستین اندرسن از لیست حمایتهای ملکه حذف شده است. این اقدام، ضربهای مهلک به اعتبار و وجهه عمومی جایزه وارد کرد و نشان داد که عمق بحران فراتر از اختلافات داخلی یک سازمان است.
فشارها بر IBBY و هیئت داوران جایزه هانس کریستین اندرسن به قدری افزایش یافت که سرانجام آناستازیا آرخیپوا مجبور به استعفا از سمت ریاست هیئت داوران شد. او در نامهای اعلام کرد که برای جلوگیری از دوپاره شدن سازمان و حفظ مأموریت اصلی IBBY کنارهگیری میکند. پس از او، نمایندهای از آمریکا جایگزین شد تا روند داوری ادامه یابد.
نتیجه گیری: میراث اندرسن برای آینده
امروزه، جایزه هانس کریستین اندرسن همچنان برای ادبیات کودک میدرخشد. در دنیایی که کودکان بیش از هر زمان دیگری در معرض رسانههای دیجیتال و بازیهای ویدئویی هستند، این جایزه بر اهمیت «کتاب» به عنوان ابزاری برای تفکر عمیق و پرورش تخیل تأکید میکند.
هر بار که نام برنده جدید جایزه هانس کریستین اندرسن اعلام میشود، موجی از توجه به سمت آثار او سرازیر میشود. ناشران در سراسر جهان برای ترجمه کتابهایش صف میکشند و کودکان در فرهنگهای مختلف، فرصت آشنایی با دنیای ذهنی او را پیدا میکنند. این همان معجزهای است که جلا لپمن در سال ۱۹۵۶ آرزویش را داشت: جهانی که در آن کودکان از طریق داستانها، یکدیگر را میشناسند و درک میکنند.
برای نویسندگان و هنرمندان ایرانی نیز، جایزه هانس کریستین اندرسن همچنان یک هدف بزرگ و دستیافتنی است. پتانسیل عظیم ادبیات کودک ایران، نوید روزی را میدهد که بالاخره مدال طلای اندرسن (در بخش نویسندگی) نیز به خانه بازگردد و در کنار تندیسهای فرشید مثقالی جای گیرد.
سوالات متداول درباره جایزه هانس کریستین اندرسن
در این بخش به بررسی سوالاتی میپردازیم که اغلب توسط کاربران فارسیزبان و علاقهمندان به ادبیات کودک در موتورهای جستجو مطرح میشود.
۱) جایزه نقدی جایزه هانس کریستین اندرسن چقدر است؟
برخلاف تصور عمومی، جایزه هانس کریستین اندرسن هیچ جایزه نقدی یا پولی به برنده اهدا نمیکند. جایزه شامل یک مدال طلا با تصویر نیمرخ هانس کریستین اندرسن و یک دیپلم افتخار است. اعتبار این جایزه به قدری بالاست که ارزش تجاری و شهرتی که برای نویسنده به ارمغان میآورد، فراتر از هر مبلغ نقدی است.
۲) آیا من میتوانم کتابم را برای جایزه هانس کریستین اندرسن ارسال کنم؟
خیر. سیستم نامزدی در جایزه هانس کریستین اندرسن انفرادی نیست. شما نمیتوانید شخصاً آثار خود را برای داوری بفرستید. نامزدها باید توسط «شعبه ملی IBBY» در کشور شما انتخاب و معرفی شوند. در ایران، «شورای کتاب کودک» مسئولیت بررسی و انتخاب نامزدها را بر عهده دارد.
۳) کدام ایرانیها برنده جایزه هانس کریستین اندرسن شدهاند؟
تاکنون تنها «فرشید مثقالی» در سال ۱۹۷۴ موفق به دریافت مدال طلای جهانی جایزه هانس کریستین اندرسن در بخش تصویرگری شده است. در بخش نویسندگی، نویسندگانی چون هوشنگ مرادی کرمانی، فرهاد حسنزاده، محمدرضا یوسفی و جمشید خانیان نامزد شده و برخی به مرحله نهایی (فینالیست) راه یافتهاند، اما هنوز مدال طلا را کسب نکردهاند.
۴) جایزه هانس کریستین اندرسن هر چند سال یکبار اهدا میشود؟
این جایزه به صورت دوسالانه (هر دو سال یکبار) اهدا میشود. مراسم اهدای جوایز معمولاً در جریان کنگره جهانی IBBY برگزار میگردد.
۷) آیا جایزه هانس کریستین اندرسن فقط به کتابهای داستانی تعلق میگیرد؟
اگرچه تمرکز اصلی بر ادبیات داستانی است، اما از آنجا که جایزه به «مجموع آثار» تعلق میگیرد، نویسندگانی که در حوزههای غیرداستانی خلاقانه یا شعر کودک نیز فعالیت برجستهای داشته باشند، میتوانند نامزد جایزه هانس کریستین اندرسن شوند، مشروط بر اینکه آثارشان دارای کیفیت ادبی و هنری بالایی باشد.
