سبد خرید شما در حال حاضر خالی است!
جایزه ادبی کاستا: میراث پنجاه سالۀ «جایزۀ مردمی» ادبیات بریتانیا
جایزه ادبی کاستا برای نیم قرن یکی از درخشانترین و محبوبترین رویدادهای ادبی در تقویم بریتانیا و ایرلند بود. این جایزه که در سال ۱۹۷۱ با نام «جایزه ویتبرد» (Whitbread Prize) متولد شد، یک جوشش فرهنگی اصیل بود که با هدفی مشخص پا به عرصه گذاشت: پر کردن شکاف عمیق میان حلقههای نخبهگرای منتقدان ادبی و ذائقۀ عموم کتابخوانان.
فلسفۀ اصلی جایزه ادبی کاستا همواره بر این اصل استوار بود که یک کتاب بزرگ، تنها در ارزش هنری و پیچیدگیهای فرمی آن خلاصه نمیشود، بلکه باید در عین برخورداری از کیفیت ادبی بالا، «لذتبخش» و «خوشخوان» نیز باشد؛ اثری که بتوان آن را با شور و اشتیاق به یک دوست پیشنهاد داد.
این رویکرد «مردمپسند» (و نه به معنای نازل آن)، جایزه ادبی کاستا را مستقیماً در تقابل با جوایز جدیتری مانند جایزه «بوکر» قرار داد و به سرعت آن را به «جایزۀ مردمی» مشهور کرد. در طول پنج دهه، این جایزه با در بر گرفتن طیف وسیعی از ژانرها – از رمان و شعر گرفته تا زندگینامه، ادبیات کودک و اولین رمان نویسندگان – به سکوی پرتابی برای نویسندگان نوظهور و صحنۀ تجلیلی دوباره برای استادان تثبیتشده بدل شد.
با این حال، تاریخ این جایزه، از حمایت مالی اولیهاش توسط یک شرکت نوشیدنی تا دوران رنسانس زیر نظر غول قهوه، «کاستا کافی»، و توقف ناگهانی و غافلگیرکنندۀ آن در سال ۲۰۲۲، داستانی پر فراز و نشیب است. این مقاله به بازگشایی گرههای تاریخ جایزه کاستا، بررسی ساختار منحصربهفرد، شناخت برندگان تاریخساز و جنجالهایی میپردازد که میراث غنی این جایزۀ فقید را شکل دادهاند.
تاریخچۀ جایزه ادبی کاستا: از ویتبرد تا قهوه و پایانی ناگهانی
تاریخچۀ جایزه کاستا به اندازۀ آثاری که تجلیل میکرد، غنی و پرحادثه است. این مسیر پنجاه ساله، تکامل فرهنگی بریتانیا و همچنین تغییرات در حمایتهای مالی شرکتی از هنر را به خوبی نشان میدهد.
تولد: جایزه کتاب ویتبرد (۱۹۷۱)
در سال ۱۹۷۱، در دورانی که جوایز ادبی عمدتاً بر جنبههای آکادمیک و نخبهگرایانۀ ادبیات متمرکز بودند، شرکت «ویتبرد» (Whitbread)، که در آن زمان یک کمپانی بزرگ رستورانداری و آبجوسازی بود، تصمیمی جسورانه گرفت. آنها جایزهای ادبی را تأسیس کردند که یک هدف اصلی داشت: تجلیل از کتابهایی که «لذتبخش» هستند و میتوانند طیف گستردهای از مخاطبان را به خود جلب کنند.
این اولین باری بود که یک جایزۀ ادبی معتبر، آشکارا «خواندنی بودن» (readability) را همتراز با «شایستگی ادبی» (literary merit) قرار میداد. این موضعگیری، جایزه ادبی کاستا (که در آن زمان ویتبرد نام داشت) را به عنوان همتای پوپولیستیتر و در دسترستر جایزه بوکر مطرح کرد و بلافاصله حمایت گستردۀ مخاطبان عادی و جوامع ادبی را به دست آورد. در همان سالهای اولیه، این جایزه به سرعت در دنیای ادبیات اعتبار یافت.
آغوش گرم قهوه: حمایت کاستا کافی (۲۰۰۶)
در سال ۲۰۰۶، پس از ۳۵ سال از ابتدای تاسیس جایزه کاستا، نقطۀ اتکای حمایت مالیِ جایزه دستخوش تغییری بزرگ شد. «کاستا کافی» (Costa Coffee)، که در آن زمان یکی از زیرمجموعههای کمپانی ویتبرد بود، حمایت مالی این جوایز را بر عهده گرفت و نام آن رسماً به جایزه کتاب کاستا (Costa Book Awards) تغییر یافت. این تغییر، خون تازهای به رگهای جایزه تزریق کرد و با افزایش پوشش رسانهای و افزایش مبالغ جوایز، اعتبار آن را بیش از پیش تثبیت کرد.
تغییرات مدیریتی بعدی، مانند خرید کاستا کافی توسط شرکت عظیم «کوکاکولا» در سال ۲۰۱۸، تأثیر مستقیمی بر روند اهدای جوایز نداشت و جایزه ادبی کاستا همچنان به عنوان یکی از ارکان اصلی فصل جوایز ادبی به کار خود ادامه داد.
پایان یک دوران: توقف ناگهانی (۲۰۲۲)
در ژوئن ۲۰۲۲، دنیای ادبیات با خبری غیرمنتظره شوکه شد. بنیاد کاستا کافی، پس از پنجاه سال برگزاری باشکوه (شامل ۳۵ سال به نام ویتبرد و ۱۵ سال به نام کاستا)، اعلام کرد که به حمایت مالی خود از جایزه کتاب کاستا پایان میدهد. جوایز سال ۲۰۲۱، که در اوایل ۲۰۲۲ اهدا شدند، آخرین دورۀ این جایزه بودند.
این «تصمیم سخت و تلخ»، آنطور که خود بنیاد کاستا آن را توصیف کرد، پایانی ناگهانی بر یکی از محبوبترین جوایز ادبی بود. در حالی که دلایل دقیقی برای این تصمیم ارائه نشد، به نظر میرسید که این بخشی از تغییر استراتژی شرکت برای تمرکز بر سایر ابتکارات اجتماعی بود. با عدم یافتن حامی مالی جایگزین، پروندۀ جایزه کاستا پس از نیم قرن فعالیت، برای همیشه بسته شد و خلئی قابل توجه در تقویم فرهنگی بریتانیا و ایرلند بر جای گذاشت.
ساختار و بخشبندی منحصربهفرد جایزه ادبی کاستا
یکی از دلایل اصلی محبوبیت جایزه کاستا، ساختار دموکراتیک و چندبخشی آن بود که طیف وسیعی از اشکال نوشتاری را پوشش میداد. در ابتدا (۱۹۷۱)، جایزه تنها سه دسته داشت: رمان، شعر و زندگینامه. اما طی سالها، این ساختار گسترش یافت و به پنج دستۀ اصلی تثبیت یافت:
- رمان (Novel Award): به بهترین رمان سال نوشتۀ یک نویسندۀ ساکن بریتانیا یا ایرلند.
- اولین رمان (First Novel Award): جایزهای حیاتی برای معرفی صداهای جدید، که به بهترین اثر نویسندگانی اهدا میشد که اولین رمان خود را منتشر کردهاند.
- زندگینامه (Biography Award): برای بهترین زندگینامه، خودزندگینامه یا خاطرات.
- شعر (Poetry Award): برای بهترین مجموعۀ شعر منتشر شده.
- کتاب کودک (Children's Book Award): بخشی بسیار مهم که به ادبیات کودکان و نوجوانان اعتبار میبخشید.
از سال ۱۹۸۵، بنیاد جایزه کاستا یک سطح هیجانانگیز دیگر نیز معرفی کرد: «جایزه کتاب سال کاستا» (Costa Book of the Year). پس از آنکه برندگان هر یک از پنج بخش اصلی (رمان، اولین رمان، شعر، زندگینامه و کتاب کودک) مشخص میشدند، این پنج کتاب وارد رقابتی نهایی میشدند.
یک هیئت داوران مجزا و سطح بالا (Grand Jury)، این پنج کتاب را بررسی و از میان آنها، تنها یک اثر را به عنوان «کتاب سال» انتخاب میکرد. این ساختار منحصربهفرد، اغلب منجر به بحثهای داغی میشد، زیرا داوران باید کتابی از ادبیات کودک را با یک مجموعۀ شعر جدی یا یک رمان پرفروش مقایسه میکردند.
در سال ۲۰۱۲، بخش ششمی نیز به صورت رسمی اضافه شد: جایزه داستان کوتاه کاستا. این بخش روندی متفاوت داشت. آثار به صورت ناشناس (داوری کور) توسط هیئت داوران بررسی و فهرست کوتاهی انتخاب میشد. سپس این داستانها به صورت آنلاین منتشر شده و برندۀ نهایی مستقیماً با رأی عمومی و مردمی انتخاب میشد.
جوایز نقدی کاستا
فرآیند انتخاب برندگان جایزه ادبی کاستا به گونهای طراحی شده بود که تعادل میان تخصص ادبی و جذابیت عمومی را حفظ کند.
- برندگان بخشها: به هر یک از برندگان پنج دستۀ اصلی، مبلغ ۵,۰۰۰ پوند اهدا میشد.
- جایزه کتاب سال: برندۀ نهایی «کتاب سال کاستا» مبلغ ۳۰,۰۰۰ پوند دیگر دریافت میکرد (که مجموع جایزۀ او را به ۳۵,۰۰۰ پوند میرساند).
- جایزه داستان کوتاه: در این بخش، نفر اول ۳,۵۰۰ پوند، نفر دوم ۱,۰۰۰ پوند و نفر سوم ۵۰۰ پوند دریافت میکردند.
نکته: ناشران کتابهایی که به فهرست کوتاه (نهایی) راه مییافتند، ملزم به پرداخت مبلغی (در سالهای آخر حدود ۵,۰۰۰ پوند) به کمیتۀ جایزه ادبی کاستا بودند تا در هزینههای تبلیغاتی و ادامۀ روند داوری مشارکت کنند.
نگاهی به فرآیند انتخاب برنده جایزه
فرآیند داوری جایزه کتاب کاستا سختگیرانه و چند مرحلهای بود:
- آثار ارسالی: هر ساله صدها اثر توسط ناشران برای شرکت در این رقابت ارسال میشد. به عنوان مثال، در سال ۲۰۲۱، آخرین دورۀ جایزه، رکورد ۹۳۴ اثر برای بررسی ارسال شد.
- هیئتهای داوری مجزا: برای هر یک از پنج دسته، یک هیئت داوری سه نفره (شامل نویسندگان، منتقدان، کتابفروشان و روزنامهنگاران) تشکیل میشد. این هیئتها وظیفه داشتند آثار حوزۀ خود را بررسی کرده و ابتدا یک فهرست کوتاه (معمولاً ۴ کتاب) و سپس برندۀ نهایی آن بخش را انتخاب کنند.
- معیارهای دوگانه: داوران موظف بودند کتابها را بر اساس دو معیار همزمان قضاوت کنند: شایستگی ادبی (کیفیت نگارش، ساختار و نوآوری) و لذت مطالعه (جذابیت و توانایی ارتباط با مخاطب گسترده).
- هیئت داوران بزرگ (Grand Jury): پس از اعلام برندگان پنج بخش، یک هیئت داوری جدید و عالیرتبه (معمولاً متشکل از چهرههای فرهنگی برجسته، نویسندگان برنده قبلی و منتقدان سرشناس) تشکیل میشد. این هیئت فقط آن پنج کتاب برنده را میخواند و در یک جلسۀ نهایی، برندۀ «کتاب سال کاستا» را انتخاب میکرد.
جنجالها و مباحث پیرامون جایزه کاستا
مانند هر رویداد فرهنگی بزرگی، جایزه ادبی کاستا نیز در طول پنج دهه فعالیت خود، از بحثها و جنجالها مصون نبود. در ادامه یکی از مهمترین این جنجالها را با هم میخوانیم.
پا پس کشیدن برای الکساندر استوارت (۱۹۸۹)
یکی از جنجالیترین لحظات در تاریخ این جایزه (که آن زمان ویتبرد نام داشت) در سال ۱۹۸۹ رخ داد. هیئت داوران بخش رمان، کتاب «منطقه جنگ» (The War Zone) اثر الکساندر استوارت را به عنوان برنده انتخاب کردند. این رمان به موضوع بسیار تاریک و پیچیدۀ کودکآزاری و روابط نامشروع میپرداخت.
این تصمیم با مخالفت شدید یکی از اعضای هیئت داوران، «جین گردام» (Jane Gardam)، مواجه شد. او کتاب را «دفعکننده و غیرجذاب» خواند و ابراز نگرانی کرد که اهدای جایزه به آن، اعتبار جوایز را زیر سوال برده و آن را به «سوژۀ خنده» تبدیل میکند. گردام مستقیماً به شرکت ویتبرد مراجعه کرد و فشار زیادی وارد آورد.
پس از ده روز بحث و بررسی داغ رسانهای، دو داور دیگر متقاعد شدند که رأی خود را تغییر دهند. در اقدامی بیسابقه، جایزه از استوارت پس گرفته شد و به رمان «ازدواج کیمیایی» (The Chymical Wedding) اثر «لیندسی کلارک» اهدا شد. این حادثه تأثیر عمیقی بر روند داوری جایزه ادبی کاستا در سالهای آتی گذاشت.
تالار افتخار: برگزیدگان مشهور جایزه ادبی کاستا
در طول ۵۰ سال، جایزه ادبی کاستا به مجموعهای از ستارگان ادبی اعطا شد و نقش مهمی در معرفی برخی از بزرگترین نامهای ادبیات معاصر داشت. برخی از مهمترین برندگان این جایزه ادبی عبارتند از:
ویلیام ترور (William Trevor) - برنده ۱۹۷۶، ۱۹۸۳ و ۱۹۹۴
این نویسندۀ شهیر ایرلندی، یکی از پرافتخارترین نویسندگان جایزه ادبی کاستا بود. ویلیام ترور سه بار برندۀ بخش رمان شد: برای «کودکان دینموث» (۱۹۷۶)، «احمقهای خوشاقبال» (۱۹۸۳) و «سفر فلیشا» (۱۹۹۴). توانایی او در داستانسرایی و بینش عمیقش در مورد شرایط انسانی، او را به یکی از محبوبان این جایزه تبدیل کرد. ترور همچنین پنج بار نامزد نهایی جایزه بوکر شد و نشان افتخاری شوالیه (KBE) را برای خدماتش به ادبیات دریافت کرد.
جنت وینترسن (Jeanette Winterson) - برنده ۱۹۸۵
رمان نیمهاتوبیوگرافیک و جریانساز وینترسن، «پرتقال تنها میوه نیست»، با به تصویر کشیدن بلوغ یک دختر جوان در خانوادهای مذهبی و سختگیر، برندۀ جایزۀ «اولین رمان» کاستا (ویتبرد) شد و وینترسن را به صدایی پیشرو در ادبیات تبدیل کرد. وینترسن همچنین برندۀ جایزه E. M. Forster از سوی آکادمی هنر و ادبیات آمریکا و دریافتکنندۀ نشان امپراتوری بریتانیا (CBE) است.
کازوئو ایشیگورو (Kazuo Ishiguro) - برنده ۱۹۸۶
کازوئو ایشی گورو، استاد داستانسرایی معاصر، پیش از کسب نوبل ادبی ادبیات، با رمان «هنرمندی از جهان شناور» برندۀ جایزه ادبی کاستا (ویتبرد) شد. این رمان که در ژاپن پس از جنگ میگذرد، کاوشی ظریف در باب حافظه، هنر و مسئولیت شخصی است. او علاوه بر جایزه نوبل ادبیات (۲۰۱۷)، در سال ۱۹۸۹ برای رمان «بازماندۀ روز» برندۀ جایزه معتبر بوکر شد.
ایان مک یوون (Ian McEwan) - برنده ۱۹۸۷
رمان تکاندهندۀ «کودکی در زمان»، به غم از دست دادن و گذر زمان میپردازد. این اثر که داستان نویسندهای را پس از ناپدید شدن دخترش روایت میکند، یکی از آثار مهم مکیوون بود که مورد تحسین جایزه ادبی کاستا قرار گرفت. مکیوون در سال ۱۹۹۸ برای رمان «آمستردام» برندۀ جایزه بوکر و در سال ۲۰۰۳ برندۀ «جایزه ملی منتقدان کتاب آمریکا» (National Book Critics Circle Award) برای رمان «تاوان» شد.
زیدی اسمیت (Zadie Smith) - برنده ۲۰۰۰
«دندانهای سفید»، اولین رمان پر جنب و جوش، چندفرهنگی و چند نسلی از زیدی اسمیت، در سال ۲۰۰۰ برندۀ جایزۀ «اولین رمان» جایزه ادبی کاستا شد و آغازگر یک حرفۀ ادبی درخشان برای این نویسندۀ بریتانیایی بود. او در سال ۲۰۱۱ به دلیل خدماتش به ادبیات، نشان عضو امپراتوری بریتانیا (MBE) را دریافت کرد.
اسمیت در سال ۲۰۲۲ برندۀ «جایزه خدمات ادبی پن آمریکا/آدیبل» (PEN America/Audible Literary Service Award) شد و در سال ۲۰۲۴ برای نقدنویسی، فینالیست جایزه پولیتزر (Pulitzer Prize) بود.
فیلیپ پولمن (Philip Pullman) - برنده کتاب سال ۲۰۰۱
در یکی از مهمترین لحظات تاریخ جایزه ادبی کاستا، رمان «دوربین کهربایی» (The Amber Spyglass) از سهگانۀ «نیروی اهریمنیاش» فیلیپ پولمن، نه تنها برندۀ بخش کتاب کودک شد، بلکه توانست جایزۀ بزرگ «کتاب سال» را نیز تصاحب کند. این اولین (و تنها) باری بود که یک کتاب کودک برنده کل جایزه میشد و نقطه عطفی در جدی گرفتن ادبیات کودک بود.
کیت اتکینسون (Kate Atkinson) - برنده ۱۹۹۵، ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵
اتکینسون ملکۀ جایزه ادبی کاستا محسوب میشود. او اولین بار در سال ۱۹۹۵ برای «پشت صحنه در موزه» (جایزه اولین رمان) برنده شد. سپس دو بار دیگر برای رمانهای «زندگی پس از زندگی» (۲۰۱۳) و «خدایی در ویرانهها» (۲۰۱۵) برندۀ بخش رمان شد و موقعیت خود را به عنوان یک داستاننویس برجسته تثبیت کرد.
هیلاری مانتل (Hilary Mantel) - برنده کتاب سال ۲۰۱۲
نویسندۀ فقید و بزرگ، هیلاری مانتل، برای رمان «مجرمان را بیاورید» (Bring Up the Bodies) به موفقیتی نادر دست یافت. او در یک سال هم برندۀ جایزه بوکر شد و هم جایزۀ «کتاب سال» جایزه ادبی کاستا را از آن خود کرد. مانتل تنها زنی است که دو بار برندۀ جایزه بوکر شده است (یک بار برای «تالار گرگ» و بار دیگر برای «مجرمان را بیاورید») و همچنین، برندۀ جایزه ملی منتقدان کتاب آمریکا (National Book Critics Circle Award) نیز بوده است.
نتیجهگیری: میراث ماندگار جایزه ادبی کاستا
توقف اهدای جایزه ادبی کاستا در سال ۲۰۲۲، شوک بزرگی به جامعۀ ادبی بریتانیا و ایرلند وارد کرد و خلئی در تقویم فرهنگی ایجاد کرد که به سختی پر خواهد شد. جایزه ادبی کاستا چیزی بیش از یک رقابت ادبی بود؛ این جایزه یک جشن ملی کتابخوانی بود که با موفقیت، مرزهای میان ادبیات «جدی» و «محبوب» را کمرنگ میکرد.
در طول پنجاه سال، این جایزه به طور مداوم به خوانندگان یادآوری میکرد که ادبیات بزرگ لزوماً نباید سخت و غیرقابل دسترس باشد، بلکه میتواند (و باید) عمیقاً لذتبخش، سرگرمکننده و قابل فهم برای همگان باشد. میراث جایزه ادبی کاستا در کتابخانههای میلیونها خوانندهای زندگی میکند که به لطف توصیۀ این جایزه، کتابی را برداشتند و عاشق آن شدند؛ در حرفۀ نویسندگانی که با بردن این جایزه به شهرت رسیدند؛ و در این باور ماندگار که یک کتاب خوب، متعلق به همۀ مردم است.
سوالات متداول درباره جایزه ادبی کاستا
۱) جایزه ادبی کاستا چیست و چرا اهمیت داشت؟
جایزه کتاب کاستا یک جایزۀ ادبی معتبر در بریتانیا و ایرلند بود که از سال ۱۹۷۱ تا ۲۰۲۱ اهدا میشد. اهمیت آن در تمرکز بر کتابهای «خوشخوان» و «لذتبخش» بود که هم شایستگی ادبی داشتند و هم مورد پسند عموم خوانندگان بودند. این جایزه به «جایزۀ مردمی» شهرت داشت.
۲) تفاوت جایزه ادبی کاستا و جایزه بوکر چیست؟
هر دو جوایز معتبر بریتانیایی بودند، اما تفاوتهای کلیدی داشتند:
- معیار: بوکر عمدتاً بر «بهترین رمان» با بالاترین «شایستگی ادبی» تمرکز دارد و اغلب به عنوان جایزهای نخبهگرایانهتر شناخته میشود. جایزه ادبی کاستا بر «لذت خواندن» در کنار شایستگی ادبی تأکید داشت.
- ژانر: بوکر فقط به رمان اختصاص دارد. جایزه ادبی کاستا پنج بخش مجزا (رمان، اولین رمان، شعر، زندگینامه، کتاب کودک) داشت و یک برندۀ کلی (کتاب سال) از میان آنها انتخاب میکرد.
- ملیت: بوکر برای نویسندگان هر ملیتی که به زبان انگلیسی مینویسند و در بریتانیا/ایرلند منتشر میشوند باز است. جایزه ادبی کاستا محدود به نویسندگانی بود که حداقل سه سال در بریتانیا یا ایرلند اقامت داشتهاند.
۳. چرا اهدای جایزه ادبی کاستا متوقف شد؟
در ژوئن ۲۰۲۲، حامی مالی اصلی، «کاستا کافی» (Costa Coffee)، اعلام کرد که پس از ۵۰ سال، به حمایت مالی خود از این جوایز پایان میدهد تا بر سایر ابتکارات اجتماعی تمرکز کند. با عدم یافتن حامی مالی جایگزین، این جایزه رسماً متوقف شد و دورۀ ۲۰۲۱ آخرین دورۀ آن بود.
۴. آیا نویسندگان ایرانی شانسی برای دریافت جایزه ادبی کاستا داشتند؟
خیر. یکی از قوانین اصلی جایزه ادبی کاستا این بود که نویسنده باید در زمان ارسال اثر، حداقل به مدت سه سال ساکن بریتانیا یا جمهوری ایرلند بوده باشد. بنابراین، این جایزه بر اساس ملیت نبود، بلکه بر اساس محل اقامت بود و نویسندگان ایرانی ساکن ایران واجد شرایط نبودند.
۵. مشهورترین برندۀ «کتاب سال» جایزه ادبی کاستا چه کسی بود؟
انتخاب مشهورترین برنده دشوار است، اما دو لحظۀ بسیار مهم در تاریخ جایزه ادبی کاستا ثبت شده است:
- شیموس هینی (Seamus Heaney): تنها فردی که دو بار برندۀ کتاب سال شد (۱۹۹۶ و ۱۹۹۹).
- فیلیپ پولمن (Philip Pullman): که در سال ۲۰۰۱ با کتاب کودک «دوربین کهربایی» برندۀ کتاب سال شد و تاریخسازی کرد.
