کتاب نقد عقل محض

کانت در نقد عقل محض چه می‌گوید؟

ساده‌ترین راه برای توصیف محتوای نقد عقل محض این است که بگوییم رساله‌ای در باب متافیزیک است: این کتاب در پی آن است که عدم امکان نوعی از متافیزیک را نشان دهد و پایه‌های متافیزیک دیگری را بنا نهد. متافیزیک فیلسوف آلمانی، گوتفرید ویلهلم لایب‌نیتس، که هدف حمله کانت است، به دلیل این فرض که ذهن انسان می‌تواند صرفاً با تفکر محض به حقایقی درباره موجوداتی دست یابد که ذاتاً هرگز نمی‌توانند موضوع تجربه باشند، مانند خدا، آزادی و جاودانگی، مورد انتقاد قرار می‌گیرد. با این حال، کانت معتقد بود که ذهن چنین قدرتی ندارد و بنابراین متافیزیک عقل‌گرا چیزی جز یک توهم نیست.

از نظر کانت، مسئله متافیزیک، همانند هر علم دیگری، این است که توضیح دهد چگونه، از یک سو، اصول آن می‌تواند ضروری و جهان‌شمول باشد (که شرط هر دانش علمی است) و در عین حال، از سوی دیگر، شامل شناخت واقعیت نیز باشد و بدین ترتیب امکان دستیابی به دانش بیشتر از آنچه را که به طور تحلیلی در دانش موجود محققان وجود دارد – یعنی دانش بیشتر از آنچه که به طور ضمنی در معنای خود اصول نهفته است – فراهم کند.

کانت معتقد بود که برای برآوردن این دو شرط، دانش باید بر پایه قضاوت‌های پیشینی استوار باشد، زیرا تنها به این دلیل که آنها از تصادفات تجربه جدا هستند، می‌توانند ضروری و در عین حال ترکیبی باشند – یعنی به گونه‌ای که محمول چیزی بیش از آنچه به طور تحلیلی در موضوع وجود دارد را در بر گیرد. به عنوان مثال، گزاره “همه اجسام دارای امتداد هستند” ترکیبی نیست بلکه تحلیلی است، زیرا مفهوم امتداد در مفهوم خود جسم وجود دارد، در حالی که گزاره “همه اجسام سنگین هستند” ترکیبی است، زیرا وزن، علاوه بر مفهوم جسم، روابط تجربی اجسام با یکدیگر را نیز پیش‌فرض می‌گیرد. از این رو، مسئله اساسی، به فرمول‌بندی کانت، تعیین این است که “قضاوت‌های ترکیبی پیشینی چگونه [یعنی تحت چه شرایطی] ممکن هستند؟”

کانت با افتخار اظهار داشت که با “نقد عقل محض”، انقلابی کوپرنیکی در فلسفه انجام داده است. همانطور که نیکلاس کوپرنیک، بنیانگذار نجوم مدرن، حرکات ظاهری ستارگان را با نسبت دادن آنها به حرکت ناظران توضیح داده بود، کانت نیز کاربرد اصول پیشینی ذهن را در اشیاء با نشان دادن این که اشیاء با ذهن مطابقت دارند، تبیین کرد: در شناخت، این ذهن نیست که با اشیاء مطابقت پیدا می‌کند، بلکه اشیاء هستند که با ذهن مطابقت پیدا می‌کنند.