از روزهای سبزوار تا شب‌های لاله‌زار؛ روزشمار زندگی محمود دولت آبادی

محمود دولت‌آبادی، نویسنده 83 سالۀ ایرانی است که عموماً با رمان ده جلدی کلیدر در میان دوست‌داران و علاقه‌مندان به ادبیات و داستان شناخته می‌شود. او که زادۀ روستای دولت‌آباد از توابع شهر سبزوار واقع در استان خراسان است، از خانواده‌ای مذهبی است و پس از گذراندن دوران ابتدایی تحصیل در دبستان مسعود سعد سلمان و کار در همان خطه، سرانجام در سال 1338 هجری شمسی، به تهران سفر کرد.

نقل مکان دولت آبادی به تهران مصادف است با آشنایی جدی او با مظاهر هنر و فرهنگ و فعالیتش در لاله‌زار. این دوره از زندگی دولت آبادی، با تجربۀ پیشه‌هایی همچون سوفلور، داستان‌نویس، بازیگری و دستیاری صحنه‌های نمایش‌های تئاتر می‌گذرد.

البته شایان توجه است که دهۀ چهل خورشیدی برای محمود دولت آبادی، آشنایی با شخصیت‌های مهم ادبی آن زمان ایران را به همراه داشت؛ احمد شاملو، بهرام بیضایی، جلال آل‌احمد و غلامحسین ساعدی از نام‌هایی بودند که مواجهه دولت‌آبادی با آن‌ها آثارشان، خالی از لطف نبود و زمینه‌ساز بسط نگاهش در مقوله نوشتن شد.

روحیه فعال دولت‌آبادی در نویسندگی منجر به ورودش به عرصه بعدی کارش یعنی سینما و تلویزیون شد. همکاری در فرآیند تولید تلویزیونی نمایش عروسک‌ها به کارگردانی بهرام بیضایی، نوشتن داستان‌هایی مانند اوسنۀ بابا سبحان، نمایشنامه تنگنا نقاط درخشانی از حرفۀ سینمایی و تلویزیونی دولت آبادی بودند که فیلم‌های خاک و گوزن‌ها به کارگردانی مسعود کیمیایی را در نتیجه به همراه داشتند. البته دولت آبادی در مصاحبه‌های بعدی خود اذعان داشت که ساخت فیلم گوزن‌ها بر اساس اثر او، بدون هیچ‌گونه اطلاعی صورت گرفته است.

در دهۀ پنجاه خورشیدی، زندگی این نویسنده ایرانی دچار فراز و فرود بسیاری شد. آشنایی او با سهراب سپری، مرگ برادر ناتنی‌اش علی در سال 1351 در سانحه رانندگی، فعالیت جدی حوزۀ نقد در مطبوعاتی مانند کیهان، اطلاعات و آیندگان وکتاب جمعه، سخنرانی در دانشگاه‌های تهران و صنعتی شریف، دستگیری‌اش توسط ساواک و انتشار داستانش با نام هجرت سلیمان به زبان سوئدی، تعدادی از رویدادهای قابل ذکر و شاخص برای محمود دولت آبادی بودند.

در آغاز سال‌های پرتلاطم دهه شصت و شناخته شدن دولت آبادی به عنوان یکی از نویسندگان مورد بحث در فضای عمومی و تخصصی ادبیات، کلیدر، رمان بلند او که طرح نوشتن آن بیشتر از ده سال قبل کلید خورده بود، به پایان می‌رسد. این اثر به نوعی ماحصل آثار قبلی او مانند ته شب، سفر، گاواربان، باشبیرو، عقیل، عقیل، از خم چنبر و دیدار بلوچ است و مقدمه‌ای بر آثار نام‌آشنای بعدی او مانند جای خالی سلوچ می‌باشد.

موضع دولت آبادی در آثارش به خاستگاه او و اندیشه‌اش بازمی‌گردد که منعکس‌کنندۀ اجتماعات و فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌های مردم روستایی است. او مسیر شخصیت‌هایش در اکثر داستان‌هایش را با نگاهی چند لایه و تلفیقی از موضوعات مختلف مانند، عشق، عدالت و آزادی‌خواهی در بستری واقع‌گرا و رئالیستی خلق می‌کند و این خود دلیلی است بر جلب توجه مخاطبان کثیر ادبیات.

دولت آبادی در اوج فعالیتش در دهه‌های شصت و هفتاد شمسی، در کنار تداوم نقدنویسی‌اش در نشریات دیگری مانند آدینه و دنیای سخن، انتشار اثر دو جلدی کارنامه سپنج، ما نیز مردمی هستیم و روزگار سپری شده مردم سالخورده، تدریس در مدرسه تلویزیون، مصاحبه با احمد شاملو بزرگ علوی، مکاتبه با محمدعلی جمالزاده را در کارنامه خود دارد. دریافت جایزه‌ها و تقدیرهایی در بزرگداشت‌های ادبی همچون جایزه 20 سال داستان‌نویسی پایانی بر این دو دهۀ درخشان از زندگانی محمود دولت آبادی است.

در ابتدای دهۀ هشتاد، دولت آبادی با بازگشت به رویداد مهم تاریخ معاصر ایران یعنی انقلاب سال 1357 شمسی و بازخوانی آن در غالب رمان زوال کلنل، تجربه‌ای تتازه را رقم می‌زند و از شخصیت‌های همیشگی داستان‌هایش فاصله می‌گیرد. لازم به ذکر است که این کتاب نتوانست در چهارچوب‌های دریافت مجوز چاپ از وزارت ارشاد ایران قرار گیرد و ممنوع‌الچاپ شد اما ترجمه زوال کلنل به زبان آلمانی توسط انتشارات سوئیسی خارج از مرزهای ایران در سال 2009 چاپ و منتشر شد.

محمود دولت آبادی با بیش از 50 سال سابقه فعالیت در حوزۀ ادبیات و داستان‌نویسی، یکی از پرکارترین نویسندگان فضای ادبی ایران است که تصویری از جامعه و خاستگاه شخصی‌اش را با توصیفی دقیق از احوالات مردم و رنج آن‌ها به مخاطب ادبیات فارسی معاصر عرضه می‌کند.

برای مطالعه بیوگرافی و زندگی نامه محمود دولت آبادی به زبان انگلیسی، اینجا را کلیک کنید.

روایت قهرمان مردم فرودست؛ ریشه‌های یک ادبیات متعهد

اگر بخواهیم ریشه‌های ادبی محمود دولت آبادی در آثارش را جست‌و‌جو کنیم، باید به زندگی فردی او و نقاط عطفی که در دوران کودکی، نوجوانی و جوانی تجربه کرده بپردازیم. تولد محمود دولت آبادی در تابستان سال 1319 از پدری مکتبی و مذهبی و مادری روستایی، درست در روزهای اشغال کشور به دست نیروهای روسی، قحطی و دنیایی درگیر جنگ جهانی اول است. این اتفاقات باعث شد تا تحصیل و سوادآموزی اولیه محمود دولت آبادی جایش را به کار در کودکی بدهد. پادویی در کفاشی، سلمانی، چوپانی، شاگردی پدر و پنبه‌سازی از فعالیت‌هایی بود که کودکی و اوایل نوجوانی محمود دولت آبادی را شکل داده است.

شیفتگی دولت آبادی در همان دوران ابتدایی به خواندن و آشنایی با روایت‌های مردمان سرزمینش خاصه داستان‌های عاشقانه و فولکلور در کنار کار روزانه او و ابتلا به بیماری در همان زمان، منجر به سفرش به همراه خانواده به مشهد و تهران شد. اقامت موقت او در تهران نیز در کار مداوم خلاصه شد که نهایتاً با بازگشت به زادگاهش پایان یافت اما این پایان، آغازی بر روزهای تازه‌ای در زندگی محمود دولت آبادی بود.

بازگشت مجدد به تهران و شروع کار تئاتر در پشت صحنۀ نمایش‌های مختلف، همان دنیای تازه‌ای بود که در پس عطش او در روزهای نوجوانی و رهنمودهای مدیر مدرسه‌اش در سال‌های قبل، فرارسیده بود. جایی که تلفیق روزهای کارگری و خاک صحنه، منجر به خلق نمایشنامۀ تنگنا می‌شود. او حرفۀ تئاتر را با تحصیل یکساله در همان حوزه همراه کرد اما جهان تئاتر که در کنار مشق‌های داستان‌نویسی محمود دولت آبادی زیست می‌کرد، تنها تا سال 1353 دوام داشت.

محمود دولت آبادی، کلیدر و مشق اتفاقی بزرگ!

چاپ اولین داستان محمود دولت آبادی به نام تهِ شب در بولتن تئاتر در سن 21 سالگی، ارائه داستانی بود با گفت‌و-گوهای مکرر و فضایی نمایشی؛ چیزی که به شالودۀ اساسی دوران متقدم داستان‌نویسی محمود دولت آبادی تبدیل شد و به مرور زمان قوام یافت. کتاب لایه‌های بیابانی مجموعه‌ای است که داستان‌هایی نظیر ادبار، هجرت سلمیان و پای گل‌دستۀ امام زاده و سایه‌های خسته را در خود جای داده است.

انتشار این کتاب در سال 1347 اتمام اولین دوره از داستان‌نویسی محمود دولت آبادی است که زمینه‌ساز نوشتن بزرگ‌ترین اثر او یعنی رمان ده جلدی کلیدر می‌شود؛ رمانی که علاوه بر مؤلفه‌های داستان‌های اولیه او، حالا به پشتوانه فهم و شناختی خاص و کامل از فضای مردمان طبقه روستایی، از توصیفات دقیقی و مؤثقی نیز برخوردار بود.

کلیدر حاصل کوششی به مدت 10 سال و ناشی از تفکرات و عقاید محمود دولت آبادی درباره زیست مردمان روستایی و چالش‌های هرروزۀ آنان در زندگی کشاورزی و کارگری به زبانی صمیمی و از موضع همدلی با این قشر از جامع است. سیر پختگی کلیدر همزمان است با بلوغ اجتماعی-سیاسی محمود دولت آبادی از 27 سالگی او تا 42 سالگی و تجربۀ ایران در روزهای التهاب و آشوب.

اگر بخواهیم کلیدر را که کمال کار محمود دولت آبادی است در سه مفهوم کلی خلاصه کنیم، باید کار، زندگی و طبیعت را مفاهیم پرتکرار شبکۀ داستانی گسترده و جذاب این رمان ده جلدی که حجیم‌ترین رمان فارسی است، بدانیم. شخصیت محوری این رمان 300 صفحه‌ای یعنی گل‌محمد انسانی است که جداافتادگی، عیاری و وقایع سال‌های دهه بیست را برای مخاطب بازگو می‌کند.

سال‌های تشکیل خانواده و آشنایی با طلایه‌داران ادب و فرهنگ

همکاری با گروه آناهیتا و قلم زدن در نشریه آن (داستان‌های سفر و بُن) در بستر آشنایی محمود دولت آبادی با چهره‌هایی همچون غلامحسین ساعدی و جلال آل‌احمد اتفاق افتاد. محمود دولت آبادی در پایان دهه 40 شمسی با مهرآذر ماهر ازدواج کرد که حاصل این ازدواج سه فزرند به نام‌های سارا، فرهاد و سیاوش هستند.

پس از کلیدر و افت و خیز کلنل؛ محمود دولت آبادی از دهۀ 60 تا 80 شمسی

درباره محمود دولت آبادی در روزهایی که کلیدر نوشته شده بودند و او دیگر جایگاهی ویژه نزد مخاطبان ادبیات فارسی معاصر ایران داشت، باید نگاهی دو لبه را اتخاذ کرد. از طرفی می‌توان سال‌هایی را مشاده کرد که به تقدیر و تشکر از او در جوایز ادبی مختلف مانند جایزه یلدا و سفرهایش به اقصی نقاط جهان ترجمه آثارش به زبان‌های مختلف گذشت و از سویی دیگر هم محمود دولت آبادی را می‌بینیم که از بی‌اقبالی روزگار سپری شده مردم سالخورده و قواعد مبهم مجوز آثار هنری و سانسور می‌گوید.

محمود دولت آبادی با این حال، فضای ادبیاتی قدیمی‌تر را که او و افرادی همچون گلشیری، ساعدی و صادقی در آن فعالیت‌ می‌کردند، مشخص‌تر و با مرزهایی معین می‌دانست اما فضای سال‌های پایانی دهه 80 با وجود خبرهای خوبی مانند نامزدی جایزه بوکر آسیا و دریافت نشان شوالیه ادب و هنر از کشور فرانسه، برایش ابهامی را به همراه داشت که قضاوتی را برای ادبیات ایران به ارمغان نمی‌آورد.

درد دل محمود دولت آبادی با مخاطب آثارش و بیش از آن با رسانه‌های تخصصی نقد و بررسی ادبیات معاصر بعد از اتمام نگارش روزگار سپری شده مردم سالخورده که 15 سال زمان را به خود اختصاص داده در مصاحبه‌هایی است که مضمون آن‌ها رنجیدگی از مردمی است که ریشه‌های فرهنگی خود را دیگر جدی نمی‌گیرند. او امر نوشتن را در این جامعه، اتفاقی استثنایی می‌نامد و نویسنده را محتوم به زیستی سرشار از ناکامی می‌بنید اما رسالت نوشتن را مقدم بر تمام این عوامل به عنوان امری پیش‌برنده در نظر گرفته است.

این ذهنیت باعث شده تا کماکان شاهد انتشار آثاری از او در فضای چاپ و نشر ایران باشیم. زوال کلنل با روایت یک شبانه روز از زندگی افسری در ارتش شاهنشاهی و خانواده‌اش در سال 1357 و بررسی رشه‌های انقلاب ایران، سلوک با تشریح داستان بوف کور از صادق هدایت و در سبکی مشابه اما با محتوایی متفاوت و روایت پیروزی عشق بر دوش قیس و مهتاب، دو شخصیت قصه و شاید آخرین داستان منتشر شده از او به نام دودمان همگی تلاش‌های محمود دولت آبادی را در ثبت این رسالت جاودانه در سال‌های اخیر بازگو می‌کنند.

محمود دولت آبادی و همکاری او با نشر چشمه

در طول سال‌های فعالیت محمود دولت آبادی، نشر چشمه به عنوان یکی از ناشران مطرح در سطح کشور، به عنوان ناشر آثار مختلف محمود دولت آبادی، به چاپ و انتشار کتاب‌های داستانی و ناداستان او پرداخته است.

برای مشاهده کتابشناسی محمود دولت آبادی، اینجا را کلیک کنید.

معرفی آثار معروف محمود دولت آبادی

در بخش پایانی معرفی محمود دولت آبادی، مختصراً به معرفی تعدادی از آثار برای شما می‌پردازیم.

• کلیدر: کلیدر محمود دولت آبادی که معروف‌ترین اثر او به شمار می‌رود، داستان گل‌محمد، جوان روستایی را روایت می‌کند که که توانست با رشادت و شجاعتش تبدیل به قهرمان مردم خطه‌ای روستایی شود. در این داستان فراز و نشیب‌های خانواده‌ای کُرد در خراسان در برهه‌ای مملو از رویدادهای سیاسی و پس از پایان جنگ جهانی دوم روایت می‌شود.
  قهرمان اصلی در این داستان طویل، فرهنگ غنی و اصالت مردمان روستایی است که در واقع گذشته‌ای از میراث فرهنگی خراسان را شامل می‌شود که به زیبایی در مظاهر تاریخی و جغرافیایی، رسوم و شمایل هنجاری خاص توسط نویسنده به ثبت می‌رسند.
  این منظومۀ داستانی بزرگ ترکیبی است از ژانرها و موضوعات داستانی مانند عاشقانه‌ها و خرده پیرنگ‌هایی که معناهای کلانی مانند میهن و شجاعت و آزادی‌خواهی را روایت می‌کند.
  محمود دولت آبادی دربارۀ این رمان می‌گوید: «کلیدر، کتابی دربارۀ عشق است؛ عشق میان زن و مرد، میان دوستان، عشق انسان به زمین و طبیعت، عشق میان انسان و حیوان.»
• جای خالی سلوچ: این رمان که جزو آثار شناخته شده و پرطرفدار محمود دلوت آبادی است، ماجرای زندگی یک خانواده را با محوریت یک زن روستایی به نام مِرگان در روستای زمین، نقطه‌ای پرت و دورافتاده به تصویر می‌کشد. محمود دولت آبادی در این کتاب از تلاش‌های یک مادر برای حفظ کانون خانواده در اوج ناآرامی‌ها و ناامنی‌های اجتماعی فاسد و استبداد و فقر می‌گوید. عشق و نفرت همزمان مرگان از همسرش سلوچ و ارتباطات او با دو پسرش به نام‌های عباس و اَبراو دختری به نام هاجر از پیچیدگی‌ها و زیبایی‌های این اثر شگرف است.
• دودمان: در آخرین رمان منتشر شده از محمود دولت آبادی، مواجهه و تلاقی شخصیت‌هایی را می‌بینیم که در اثنای تظاهرات بر ضد حکومت پهلوی، سال‌های پیش از انقلاب و در متن دورانی مهم از تاریخ معاصر ایران اتفاق می‌افتد. دولت آبادی در کتاب دودمان به تأثیرگذاری ریشه‌های اجتماعی گذشته که آینده را رقم می‌زنند اشاره دارد. او این گذشته را پر از از ستم، تحقیر، سرکوب، نابرابری و بی‌عدالتی می‌بیند و پیش‌بینی خود را در خشم و اعتراضی علیه وضع آن زمان به تصویر می‌کشد.
  دودمان هم بر سیاق سایر آثار دولت آبادی، به اقشار و خرده‌فرهنگ‌هایی مانند حاشیه‌نشین‌های طردشده، زنانی له‌شده زیر پاشنه‌‌های نظام مردسالار، مردمان محروم جامعه، اربابان همیشه نگران از تغییر اوضاع و و روایت نسل‌های مختلف خانواده‌ها در این بین می‌پردازد.
• سلوک: سلوک را می‌توان یکی از عاشقانه‌های مهم کارنامۀ محمود دولت آبادی دانست؛ قصۀ عشق و دلدادگی قیس به دخترى از او هفده سال کوچک‌تر است. قیس شصت و شش ساله و عشقی سوزان در دل خاطرات و خیالات، وهم و لایه‌‌های عمیق انسانی. در داستان سلوک زمان‌‌ها و مکان‌‌های موازی در هم تنیده می‌‌شوند. این رویه‌ای است از سوی نیسنده تا مخاطب با کشف عمق و راز مناسبات و روابط انسانی به وجد بی‌آید. ما با عاشقی همراه می‌شویم تا سیر و سلوک تبدیل شدن یک عشق قدیمی به نفرت را تماشا کنیم؛ عاشقانه‌‌ای که با مرور زمان به خاطراتی دور و حتی تیره تبدیل شده است.
• روز و شب یوسف: زندگی پسری نوجوان به نام یوسف در داستان این رمان برای مخاطب نقل می‌شود که در محیطی مغروق در فقر زندگی می‌کند. مادر یوسف کنیز خانه‌های اغنیا و ثروتمندان است و کار زیاد و طاقت‌فرسا، او را بسیار شکسته و بیمار کرده است. پدر یوسف نیز، مردی ساکت و کم‌حرف و کارگر کارخانه‌ای است. داستان یوسف و مردی که معلم و استاد او در قرآن و شعر است و همسایه‌های خانواده یوسف، مختصات کشف و شهودی شخصی را برای ما به ارمغان می-آورند که با آن به اضطراب‌ها، چالش‌ها و آمال پسری نوجوان برمی‌خوریم.
• روزگار سپری شده مردم سالخورده: با اطمینان می‌توان گفت که سه‌ گانۀ روزگار سپری شده مردم سالخورده یکی از مهم‌ترین آثار ادبیات معاصر ایران است. اقلیم باد، برزخ خس و پایان جغد سه کتاب این مجموعه داستانی‌اند که تحریر آن‌ها قریب به دوازده سال پس از کلیدر منتشر شد. دولت آبادی در این اثرش هم تقدیر روستائیان را موضوع خود قرار داده است. در کتاب‌های اول و دوم، داستان در روستای «کلخچان» و روستاهای هم‌جوارش می‌گذرد و در کتاب سوم نیز به بخش شهرنشین این خطه وارد می‌شویم. را به شهر می‌کشاند.
  این روایت است از ستم تاریخی و جبر جغرافیایی سه نسل از مردم روستایی را روایت می‌کند که با داشتن شخصیت‌های بی‌شمار، ابعاد گوناگونی را به خود می‌گیرد. زبان سرشار و توصیفات مثال‌زدنی محمود دولت آبادی در این اثر، نتیجه‌ای درخشان در برقرار کردن پیوندی میان رگه‌های تاریخی، بستر فرهنگی و ادبیات در پی داشته است.

برای مشاهده مستندی درباره محمود دولت آبادی، اینجا را کلیک کنید.

برای خواندن گفت‌و‌گویی با محمود دولت آبادی، اینجا را کلیک کنید.