اولین زنی که داستان نوشت؛ زندگی و زمانه سیمین دانشور

سیمین دانشور زادۀ ۸ اردیبهشت ماه سال ۱۳۰۰ خورشیدی در شیراز و فرزند محمدعلی دانشور (پزشک) و قمرالسلطنه حکمت (مدیر هنرستان دخترانه، نقاش؛ دخترعموی علی اصغر حکمت و سردار فاخر حکمت بود. او سه برادر به نام‌های منوچهر، هوشنگ و خسرو و دو خواهر به نام‌های هما و ویکتوریا داشت. شغل پدرش پزشکی و شغل مادرش مدیریت هنرستان دختران بود. دانشور از سمت خانوادۀ مادری با علی اصغر حکمت نسبت داشت.

فراگیری زبان انگلیسی توسط دانشور در عین آشنایی او نویسندگان و شاعران کلاسیکی همچون سعدی و بیهقی بود. شور و اشتیاق سیمین دانشور به ادبیات را می‌توان در کتابخوانی او در سنین پایین یافت که البته به مدد تمایل پدرش به کتاب بود.

تحصیل دانشور در دبیرستان مهرآیین بستری بود تا اولین مقاله‌اش را در سن 16 سالگی در سال ۱۳۱۶ با عنوان زمستان بی‌شباهت به زندگی ما نیست در نشریه‌ای محلی چاپ کند. تحصیل او با شاگرد اولی در کل کشور و ورود به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران همراه شد.

20 سالگی سیمین دانشور با دو اتفاق تأثیرگذار همراه بودند؛ مرگ پدر و استخدام در رادیو تهران، فعالیت او در رادیو مصادف بود با دوران کار علی اکبر کسمایی و احمد شاملو اما رادیو نتوانست مقصود نهایی او باشد. مقصد بعدی دانشور روزنامه ایران بود. سیمین دانشور کارش را با نام مستعار شیرازی بی‌نام ادامه داد و همزمان نیز برای نشریات مختلف مقاله می‌نوشت و دستی هم در ترجمه داشت.

حمایت و تشویق مرتضی کیوان بود که داستان‌های پراکنده‌اش دانشور را گرد هم آورد و ماحصل آن، کتابی با نام آتش خاموش با ۱۶ داستان کوتاه بود که به عنوان نخستین مجموعه داستانی منتشر شده از یک زن ایرانی است. مسیر زندگی دانشور بعد از انتشار این کتاب، با اخذ درجۀ دکترای ادبیات فارسی و ازدواج با جلال آل احمد ادامه یافت.

ازدواج دانشور با آل احمد به واقع ترکیب تضادهایی خاص بود؛ جلال از خانواده‌ای مذهبی با پدر و پدربزرگی روحانی و سیمین از خاندانی مرفه و تحصیل‌کرده بود. سرانجام این زندگی مشترک که عمرش به دو دهه رسید، مرگ نا به هنگام آل احمد در سال ۱۳۴۸ بود. به مدت ۲۰ سال دوام داشت.

سیمین دانشور که در ۱۳۲۸ با مدرک دکترای ادبیات فارسی از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد. از استادان او در دانشکدۀ ادبیات می‌توان به عباس اقبال، بدیع‌الزمان فروزانفر، ملک‌الشعرای بهار، علی اصغر حکمت، نصرالله فلسفی، لطفعلی صورتگر و احمد بهمنیار اشاره کرد.

انتشار مقالات و داستان‌های کوتاه در نشریاتی مثل کیهان، مجله بانو و امید پیش از مهاجرت دانشور به قصد تحصیل در دانشگاه استنفورد آمریکا در رشتۀ زیبایی‌شناسی صورت گرفت. غیاب آل احمد در این سفر منجر به مکاتبۀ نامه‌هایی که شد که عنوان نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل احمد از سوی انتشارات نیلوفر چاپ شد. دانشور در زمان اقامتش در آمریکا دو داستان کوتاه به زبان انگلیسی نوشت.

دانشور پس از بازگشت از آمریکا در سال ۱۳۳۴ شمسی مشغول به تدریس شد. هنرستان هنرهای زیبای دختران و پسران و دانشگاه تهران نمونه‌های شاخص آن بودند. مدیریت مجلۀ نقش و نگار، سفری به همراه جلال آل احمد به اروپا و دانشیاری کلنل علینقی وزیری در رشتۀ باستان‌شناسی و تاریخ هنر ماوقع زندگی او تا سال ۱۳۵۸ و بازنشستگی از دانشگاه تهران بود.

در سال ۱۳۴۰، دومین مجموعه داستان دانشور با نام شهری چون بهشت با ده داستان کوتاه منتشر شد و هشت سال بعد هم مخاطب زبان فارسی، شاهد انتشار اولین رمان سیمین دانشور با نام سووشون در تیر ماه 1348 بود. سووشون به عنوان یکی از پرفروش‌ترین‌های رمان فارسی به هفده زبان ترجمه شد و بسیاری از منتقدان آن را یکی از ماندگارترین آثار ادبیات فارسی معاصر می‌دانند.

سال ۱۳۵۱ با انتشار کتاب چهل طوطی همراه بود که ترجمه‌ای از مجموعه‌ای از حکایت‌های هندی است که لین یوتانک، نویسنده‌ای‌ چینی در کتابی به نام The Wisdom of India جمع‌آوری کرده بود. این اثر به عنوان تنها همکاری آل احمد و دانشور از سوی انتشارات موج به چاپ رسید.

در پاییز ۱۳۵۶، کانون نویسندگان ایران با همکاری انجمن روابط فرهنگی ایران و آلمان، انستیتو گوته، شب‌های شعر گوته را برگزار کرد که سیمین دانشور نخستین سخنران برنامه بود و سخنرانی با موضوع مسائل هنر معاصر در جهان و در کشورهای جهان سوم بود.

دانشور در سال ۱۳۶۱ کتابی به نام غروب جلال شامل دو بخش را منتشر کرد؛ بخش اول با نام شوهرم، جلال در سال ۱۳۴۱ و در زمان حیات آل احمد و در با وصف او به عنوان یک نویسنده، افکار و ویژگی‌های اخلاقی او و جنبه‌های فردی، اجتماعی و سیاسی زندگی آل احمد می‌پردازد. در بخش دوم کتاب با فاصلۀ تقریبی بیست و یک سال بعد، دانشور از روز درگذشت آل احمد می‌گوید.

در سال ۱۳۷۲، طرح سه‌گانۀ سیمین دانشور و جلد اول آن با نام جزیره سرگردانی منتشر شد و در سال 1380 جلد دوم آن نیز به اسم ساربان سرگردان چاپ شد اما کتاب سوم این مجموعه و آخرین رمان او با نام کوه سرگردان در سال ۱۳۸۶ برای چاپ به انتشارات خوارزمی سپرده شد، بعد از دو سال با اعلان رسمی ناشر، مفقود اعلام شد. که آخرین رمان دانشور مفقود شده‌است.

دانشور از سال ۱۳۸۶ و به دلیل بیماری، دیگر نتوانست به کار نوشتن ادامه دهد. آخرین اثر چاپ شده او مجموعه داستانی به نام انتخاب با ده داستان بود که پیش‌تر در کتاب از پرنده مهاجر بپرس آمده بود، به اضافه شش داستان جدید. داستان‌های این مجموعه از نظر فرم و محتوای خود متفاوت بودند و تکنیک‌های پسامدرن را در ساختار خود داشتند.

همچنین در مستند سیمین، ساکن جزیره سرگردانی ساخته حسن صلح‌جو که اسفند ۱۳۹۴ از تلویزیون بی‌بی‌سی پخش شد، ابعاد جدیدی از زندگی سیمین دانشور روایت شد. در این مستند ابراهیم گلستان، عطاء الله مهاجرانی، اسماعیل خویی، عباس میلانی، ناصر پاکدامن، شهرنوش پارسی‌پور، پرتو نوری علا، عباس معروفی، احمد کریمی، محسن مخملباف و ناصر زراعتی نظرشان را دربارۀ دانشور گفتند.

سیمین دانشور پس از یک دوره بیماری آنفلوآنزا در عصر روز ۱۸ اسفند ۱۳۹۰ در ۹۰ سالگی در خانه‌اش در تهران چشم از جهان فروبست.

برای مطالعه بیوگرافی و زندگی نامه سیمین دانشور به زبان انگلیسی، اینجا را کلیک کنید.

برای مشاهده مستند سیمین ساکن جزیره سرگردانی، اینجا را کلیک کنید.

شکوه سووشون و حق‌خواهی بانوی شیرازی؛ مروری بر آثار سیمین دانشور

با توجه به اینکه آثار سیمین دانشور در آغاز با نوشتن داستان کوتاه پیوند خورده است، باید گفت که شکل و محتوای آن‌ها به عنوان اولین آثار منتشر شده از نویسنده‌ای زن در ادبیات معاصر ایران، از کیفیت معنایی و ساختاری متفاوتی نسبت به نویسنده‌هایی چون هدایت، چوبک، علوی و گلستان برخوردارند.

دانشور در داستان‌هایش به شکلی ویژه به زن‌ها پرداخته و اکثر شخصیت‌های داستان‌هایش زنان هستند. توجه به زن‌ها و پرداختن به زندگی آن‌ها در اولین نمونه از داستان‌های زنانه ادبیات معاصر ایران بی‌سابقه است. زنان آثار او با نمونه-های دیگران چون هدایت و چوبک تفاوت دارد.

زری، شخصیت رمان سووشون، شخصیت اصلی رمان، زنی معمولی و عهده دار امور داخلی خانواده است بی‌آنکه مانند زن‌های سنتی منفعل و سر به راه باشد. به طور کلی می‌توان زنان را در آثار دانشور در دو گروه قرار داد؛ زنان طبقات متمول و زنان محروم. در نسبت این دو می‌توان گفت که گاهی احساسات دلسوزانه و فردی گروه اول، شامل حال گروه دوم می شود.

از گروه اول، شخصیت اصلی رمان سووشون و شخصیت‌های داستانهای کوتاه یک زن با مردها و مار و مرد را مثال زد و از گروه دوم شخصیت داستان‌های کوتاهی چون شهری چون بهشت، آنیس و به کی سلام کنم؟ را نام برد. دانشور در کنار داستان‌هایی که اثراتی از نویسندگانی مانند اُ. هنری در آن‌هاست، خود را امتحان می‌کند و خود نیز به آن معترف است.

در آثار او، عموماً کیفیتی رمانتیک وجود دارد و از مؤلفه‌های آثار دانشور می‌توان به لطیفه‌وار بودن و مفاهیمی درباره آرزوها، عشق و تردید اشاره کرد. در این روایات، کیفیت پیوندهای زناشویی (با نگاهی گاهاً ژورنالیستی) به چالش کشیده می‌شوند.

در مجموعه داستان شهری چون بهشت، تنوع گوناگونی موضوع‌ها و شخصیت‌های داستانی به همراه شرح و گزارش ماجراهای گوناگون زندگی آن‌ها می‌پردازد. از میان داستان‌های این مجموعه، داستان شهری چـــون بهشت که عنوان کتاب نیز هست، یکی از بهترین داستان‌های این مجموعه به شمار می‌رود.

داستانی مؤثر و خواندنی که ترکیب و ساخت آن از جنبه‌های فنی ویژه‌ای برخوردار است. داستان زندگی دده سیاهی را شرح می‌دهد که مادرش را از زادگاهش دزدیده‌اند و به اسیری فروخته‌اند. ناکامی و بیچارگی‌های مادر و دختر در سیر داستان توصیف شده و مخاطب با آن مواجهه‌ای عریان دارد.

در این مجموعه البته توجه بسیاری از سوی نویسنده به کودکان است و داستان‌ها به نحوی به کودکان می پردازند؛ گاه با خانواده‌هایی که فرزندان زیادی دارند و گاه با خانواده‌هایی در حسرت یک فرزند. رفتار والدین با کودکان آن چیزی است که مسئله و مورد نظر سیمین دانشور در این قبیل از داستان‌هایش بوده است. این خصوصیت در مجموعه سوم به کی سلام کنم؟ نیز دیده می‌شود.

داستان‌های کوتاه سیمین دانشور بیشتر در باب مسائل فردی و خانوادگی هستند و به نیازها و خواست و دغدغه‌های روحی و فردی بیشتر توجه دارند تا مسأله‌های سیاسی. توجه به کودکان در خانواده هم از همین مسأله سرچشمه می-گیرد.

دانشور در مصاحبه‌ای خود را برخلاف همسرش اهل سیاست به حساب نمی‌آورد. او می‌گوید:

“من همیشه سیمین دانشور باقی ماندم، هیچ وقت سیمین آل احمد نشدم. اصلاً هم با طرز فکر جلال موافق نیستم و نبودم. من با نوسان موافق نیستم و هرگز سیاسی نبودم. هدف سیاست رسیدن به قدرت است و آدم خاص و جاه طلبی می‌خواهد. من آدمی هستم به کلی غیر سیاسی.”

دانشور در آثار متأخر خود به نوعی از داستان روی آورده است که از آن با عنوان داستان‌های مستندگونه نام می‌برند. این دسته داستان‌ها بر اساس حوادث و اتفاقات مستند نوشته می‌شوند و داستان با موضوعات مهمی از مسائل بنیادی و فراگیر معاصر سر و کار دارد و شخصیت‌های داستان با این مسائل دست و پنجه نرم می‌کنند. از نمونه‌های ادبیات غیرایرانی این نوع داستان‌ها، می‌توان به در کمال خونسردی از ترومن کاپوتی و رمان آمریکایی آرام اثر گراهام گرین و رگتایمِ دکتروف اشاره کرد.

در سه گانۀ سیمین دانشور که شوربختانه تنها دو جلد از آن‌ها-جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان– انتشار یافته‌اند، نویسنده از چنین الگوی داستانی بهره گرفته است و شخصیت‌های رمان در میان وقایع پیش و پس از انقلاب معرفی می‌شوند. موضوع و محتوای این آثار تلفیقی است از زندگینامه و داستان یا استناد و تخیل.

در اینجا تعدادی از آثار سیمین دانشور را به شکل مختصر معرفی می‌کنیم:

مجموعه داستان آتش خاموش

مجموعۀ آتش خاموش که در اردیبهشت ۱۳۲۷ منتشر شد، اولین مجموعه داستان سیمین دانشور و اولین مجموعه داستان از نویسندگان زن ایرانی است. این کتاب شامل ۱۶ داستان کوتاه است که بین سال‌های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۶ نوشته شده‌ و قهرمان داستان‌ها اغلب از میان دخترانی سر و کار دارند که با عقب‌ماندگی‌های سنت ایران ایران ناسازگارند. این مجموعه داستان توسط اغلب منتقدان به مثابۀ آزمون و خطایی از نویسنده در نظر گرفته شده است.

در آتش خاموش می‌توان به وفور احساسات زنانه را یافت و با آن سمپات شد؛ اتفاقی که در فضای داستان‌نویسی ایران نو بود و هوشنگ گلشیری نیز در مورد آن اذعان دارد که این مجموعه سیاه‌مشقی بیش نیست و کلاغ کور را بهترین داستان این مجموعه می‌داند.

سووشون

سووشون، اولین و معروف‌ترین اثر سیمین دانشور است که در تیر ماه ۱۳۴۸ و مدت کوتاهی قبل از مرگ همسرش جلال آل‌احمد، از سوی انتشارات خوارزمی منتشر شد. داستان سووشون که دربارۀ آن نقدهای بسیاری شده است، در زمان جنگ جهانی دوم اتفاق می‌افتد و شخصیت اصلی داستان آن زنی است به نام زری و داستان از زاویه‌دید او روایت می‌شود.

شهر شیراز مملو از نیروهای انگلیسی است و در شرایط وخیمی از لحاظ آذوقه‌های غذایی به سر می‌برد. انگلیس برای تأمین غذای نیروهایش و رفع مشکلش، غلات ملاکان شیراز را یک‌جا می‌خرد. یوسف، همسر زری، هم از همین ملاکان است اما نمی‌خواهد محصولاتش را به انگلیسی‌ها بفروشد و نگاهی هم به مردم محروم دارد. زری که شجاعت و مقاومت همسرش را تحسین می‌کند، از عاقبت کارهای او نگران و مضطرب است.

دانشور در سووشون در عین پیگیری خط داستانی‌اش، اوضاع استان و منطقه فارس را نیز توصیف می‌کند. بسیاری از منتقدان، سووشون را اتفاقی نو در داستان‌نویسی ایران می‌دانند. محمد حقوقی، محیط و جغرفیای سووشوون را قابل تعمیم به تمام ایران می‌داند. به اعتقاد او، زری نمایندۀ زن تحول‌یافتۀ ایران ا‌ست و همسرش یوسف، نمایندۀ روشنفکران مبارز است.

مجموعه داستان شهری چون بهشت

شهری چون بهشت دومین مجموعه داستان سیمین دانشور است که با فاصله‌ای ۱۳ ساله نسبت به مجموعه داستان آتش خاموش، در 40 سالگی نویسنده به انتشار رسید. این مجموعه در دوره‌ای که بسیاری از نویسندگان ایرانی نوشتن از نظرگاه کودکان را امتحان می‌کنند، سعی دارد تا از دید قهرمانان نوجوانش بنویسد. شکست در عشق و زندگی و در عین حال تسلیم ناامیدی نشدن از مفاهیم کلی داستان‌های این مجموعه است.

دنیای ذهنی و عینی زنان، ناکامی‌ها و امیدهایشان به خوبی در داستان‌های این مجموعه لمس می‌شوند. هوشنگ گلشیری معتقد است دانشور از کتاب قبلی تا این کتاب راه درازی را طی کرده و به تسلط قابل‌توجهی رسیده است.

جزیره سرگردانی

جزیره سرگردانی، دومین رمان دانشور و جلد نخست از سه‌گانۀ او می‌باشد که اولین چاپ آن در سال ۱۳۷۲ توسط انتشارات خوارزمی منتشر شد. شخصیت‌های اصلی این رمان که در رمان بعدی دانشور هم حضور دارند، شامل هستی، مادربزرگ، مامان عشی، سلیم فرخی و مراد پاکدل می‌شوند.

داستان این رمان با محوریت شخصیت هستی روایت می‌شود که در ماجرای عشقی بین دو دلداده به نام‌های مراد (همکلاسی هستی) و سلیم (پسر یک بازاری) قرار دارد. لازم به ذکر است که رمان جزیره سرگردانی پس از سی سال سکوت سیمین دانشور و در سال ۱۳۷۲، تقریباً بیست سال پس از نگارش آن به چاپ رسیده است.

برای مطالعه مقالات مختلف درباره سیمین دانشور و آثارش، اینجا را کلیک کنید.

برای مشاهده کتابشناسی سیمین دانشور، می‌توانید اینجا را کلیک کنید.