سبد خرید شما در حال حاضر خالی است!
جایزه آسترید لیندگرن: گرانترین هدیه ادبی جهان به دنیای کودکان
وقتی صحبت از ادبیات کودک و نوجوان میشود، اغلب تصور میکنیم که جوایز این حوزه تنها تقدیرنامههایی ساده با مبالغی اندک هستند؛ اما جایزه یادبود آسترید لیندگرن (Astrid Lindgren Memorial Award) تمام این تصورات را بر هم میزند. این جایزه که به اختصار «آلما» (ALMA) نامیده میشود، نه تنها بزرگترین و گرانترین جایزه ادبیات کودک و نوجوان در دنیاست، بلکه از نظر برخی، اعتبار و جایگاه جایزه نوبل را برای دنیای ادبیات کودکان دارد.
جایزه آسترید لیندگرن، با مبلغی سرسامآور (پنج میلیون کرون سوئد)، پیامی روشن به جهانیان مخابره میکند: ادبیات کودک، یک سرگرمی حاشیهای نیست، بلکه ستون فقرات فرهنگ آینده بشری است. این جایزه که به افتخار خالق افسانهای «پیپی جوراببلند»، آسترید لیندگرن، تأسیس شده، فراتر از یک مسابقه ادبی عمل میکند. جایزه آسترید لیندگرن به دنبال صداهایی است که جرأت دارند جهان را از دریچه چشم کودکان ببینند، کسانی که به حقِ «کودک بودن» احترام میگذارند و با آثارشان، مرزهای تخیل و انسانیت را گسترش میدهند.
از نویسندگان و تصویرگران گرفته تا قصهگویان و مروجان کتابخوانی، هر کسی که روح سرکش و انساندوستِ لیندگرن را در کارش زنده نگه دارد، میتواند نامزد دریافت این نشان افتخار باشد. در این مقاله سری به قلب استکهلم خواهیم زد تا با تاریخچه، برندگان بزرگ و حواشی جذاب جایزه آسترید لیندگرن آشنا شویم.
فهرست مطالب
میراث بانوی قصهها: تاریخچه جایزه آسترید لیندگرن
داستان جایزه آسترید لیندگرن از یک لحظه غمانگیز آغاز شد. در سال ۲۰۰۲، وقتی آسترید لیندگرن، نویسنده محبوب سوئدی و خالق شخصیتهای فراموشنشدنی، در سن ۹۴ سالگی چشم از جهان فرو بست، دولت سوئد تصمیم گرفت تا با اقدامی ماندگار، یاد او را زنده نگه دارد.
آنها نمیخواستند صرفاً مجسمهای بسازند یا خیابانی را نامگذاری کنند؛ آنها میخواستند جریانی را ایجاد کنند که ارزشهای لیندگرن را در سراسر جهان ترویج دهد. نتیجه این تصمیم، تأسیس جایزه آسترید لیندگرن بود که هرساله به دستان ملکه یا ولیعهد سوئد به برندگان اهدا میشود.
هدف اصلی این جایزه، تقویت و افزایش علاقه به ادبیات کودک و نوجوان در سطح جهانی و همچنین ارتقای حقوق کودکان مطابق با کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل است. جایزه آسترید لیندگرن توسط شورای ملی فرهنگ سوئد اداره میشود و بودجه آن مستقیماً از مالیاتدهندگان سوئدی تأمین میگردد که خود نشاندهنده اهمیت بالای فرهنگ و کودکان در جامعه سوئد است.
از زمان تأسیس، جایزه یادبود آسترید لیندگرن هر ساله به یک یا چند برنده اهدا شده است. برخلاف بسیاری از جوایز که تنها به یک کتاب خاص تعلق میگیرند، این جایزه به «مجموعه آثار» (Lifetime Achievement) یک هنرمند یا فعالیتهای مستمر یک سازمان تعلق میگیرد. این یعنی داوران جایزه آسترید لیندگرن به دنبال یک عمر تعهد به ادبیات و کودکان هستند، نه فقط یک جرقه زودگذر.
پنج میلیون کرون برای کودکان
مبلغ جایزه آسترید لیندگرن پنج میلیون کرون سوئد (تقریباً معادل ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار دلار آمریکا، بسته به نرخ ارز) است. این رقم، آلما را به گرانترین جایزه ادبیات کودک در جهان تبدیل کرده است. اما چرا اینقدر زیاد؟
دولت سوئد با تعیین این مبلغ برای جایزه آسترید لیندگرن، میخواست پیامی سیاسی و فرهنگی به جهان بدهد: کار برای کودکان، ارزشی همسنگِ بزرگترین کارهای علمی و ادبی بزرگسالان دارد. این مبلغ به برندگان آزادی مالی میدهد تا بدون دغدغه معیشتی، سالها روی پروژههای خلاقانه خود تمرکز کنند.
برای بسیاری از برندگان، دریافت جایزه آسترید لیندگرن نقطه عطفی است که به آنها اجازه میدهد پروژههای جاهطلبانهای را آغاز کنند که پیش از آن غیرممکن به نظر میرسید.
چه کسانی میتوانند برنده جایزه آسترید لیندگرن شوند؟
یکی از ویژگیهای منحصربهفرد جایزه آسترید لیندگرن، گستردگی دایره شمول آن است. این جایزه فقط مختص نویسندگان نیست. طبق اساسنامه، چهار گروه میتوانند نامزد دریافت جایزه آسترید لیندگرن شوند:
- نویسندگان: کسانی که با قلم خود دنیاهای جدیدی برای کودکان خلق میکنند.
- تصویرگران: هنرمندانی که با رنگ و خط، به داستانها جان میبخشند.
- قصهگویان (Oral Storytellers): افرادی که سنت دیرینه روایت شفاهی را زنده نگه داشتهاند.
- مروجان کتابخوانی (Reading Promoters): افراد یا سازمانهایی که با فعالیتهای خود، کتاب را به دست کودکان (بهویژه در مناطق محروم) میرسانند.
معیار اصلی داوری، داشتن «کیفیت هنری بالا» و همسو بودن با «ارزشهای انساندوستانه و روح آسترید لیندگرن» است. این روحیه شامل تخیل بیحد و مرز، احترام عمیق به کودک به عنوان یک انسان کامل، دموکراسی، صلح و نقدِ ساختارهای قدرت بزرگسالانه است. در جایزه آسترید لیندگرن، آثاری که نگاهی آمرانه یا نصیحتگر به کودکان داشته باشند، جایی ندارند.
نکات جالب دربارۀ جایزه آسترید لیندگرن
شاید تصور کنید درباره بزرگترین جایزه ادبیات کودک جهان همه چیز را میدانید، اما آلما رازها و حقایق جالبی دارد که کمتر شنیده شدهاند:
- تلفنی که شوخی گرفته میشود! به دلیل مبلغ بسیار بالای جایزه (۵ میلیون کرون)، بسیاری از برندگان وقتی تماس کمیته داوران را دریافت میکنند، فکر میکنند دوستانشان با آنها شوخی کردهاند! «مگ روسوف» (برنده ۲۰۱۶) وقتی تماس را دریافت کرد، فکر کرد یک کلاهبرداری تلفنی است و میخواست گوشی را قطع کند.
- جایزهای برای «قصههای نانوشته»: آلما یکی از معدود جوایز معتبر ادبی در جهان است که دستهبندی ویژهای برای «قصهگویان شفاهی» (Oral Storytellers) دارد. این یعنی حتی اگر کسی کتابی چاپ نکرده باشد اما سنت قصهگویی را سینه به سینه حفظ کرده باشد، میتواند برنده این جایزه نیم میلیون دلاری شود.
- فقط زندهها جایزه میگیرند: قانون سفت و سخت آلما این است که جایزه به هیچ وجه پس از مرگ (Posthumous) اهدا نمیشود. نویسنده یا تصویرگر باید در لحظه اعلام نامش زنده باشد. در سال آغازین (۲۰۰۳) نیز جایزه به خودِ آسترید لیندگرن تعلق نگرفت (چون فوت کرده بود) اما به افتخار او نامگذاری شد.
- طولانیترین فهرست نامزدها: برخلاف جوایزی مثل نوبل که فهرست نامزدها را تا ۵۰ سال محرمانه نگه میدارند، آلما بسیار شفاف است. هر سال فهرست بلندی شامل بیش از ۲۵۰ نامزد از ۶۰ تا ۷۰ کشور جهان منتشر میشود. دیدن نام نویسندگان و نهادهای ایرانی در این لیست طولانی، هر ساله باعث افتخار جامعه ادبی ایران است.
- هدیهای برای کتابخانه شخصی: علاوه بر جایزه نقدی، برندگان معمولاً یک اثر هنری اصل از یک تصویرگر سوئدی یا یک قطعه صنایع دستی مرتبط با شخصیتهای داستانهای آسترید لیندگرن نیز دریافت میکنند که ارزش معنوی بالایی دارد.
- خانواده لیندگرن در سایه: اگرچه یک عضو از خانواده آسترید لیندگرن (معمولاً نوادگان او) همیشه در هیئت داوران حضور دارد، اما آنها حق وتو ندارند و رأیشان برابر با سایر ۱۱ داور (نویسندگان، منتقدان و کتابداران) است. این دموکراسی، میراث واقعی خودِ آسترید است.
شبکه جهانی انتخاب: نحوه داوری جایزه آسترید لیندگرن
فرآیند انتخاب برنده جایزه آسترید لیندگرن، بر پایۀ دموکراسی و مشارکت جهانی استوار است. برخلاف جوایزی که ناشران مستقیماً آثار را ارسال میکنند، در اینجا نهادهای تخصصی از سراسر جهان نقش کلیدی دارند.
- نهادهای نامزدکننده: هیئت داوران هر ساله فهرستی از سازمانهای معتبر ادبیات کودک در سراسر جهان را به عنوان «نهادهای نامزدکننده» انتخاب میکند. این نهادها (که شامل انجمنهای نویسندگان، کتابخانهها و موسسات پژوهشی هستند) وظیفه دارند نامزدهای شایسته از کشور خود یا سایر نقاط جهان را به دبیرخانه جایزه آسترید لیندگرن معرفی کنند.
- هیئت داوران: یک هیئت داوران ۱۲ نفره متشکل از نویسندگان، منتقدان ادبی، تصویرگران، کتابداران و حتی یک عضو از خانواده لیندگرن، وظیفه بررسی صدها نامزد معرفی شده را بر عهده دارند.
- اعلام برنده: هر سال در ماه مارس یا آوریل، طی یک کنفرانس خبری جهانی که همزمان در نمایشگاه کتاب کودک بولونیا (ایتالیا) و استکهلم پخش میشود، نام برنده نهایی جایزه آسترید لیندگرن اعلام میگردد.
تالار مشاهیر: برندگان نامدار جایزه آسترید لیندگرن
در طول دو دهه گذشته، جایزه آسترید لیندگرن به برخی از بزرگترین نامهای ادبیات جهان تعلق گرفته است. بیایید با برخی از این چهرههای درخشان آشنا شویم:
موریس سنداک (Maurice Sendak) - آمریکا (۲۰۰۲)
اولین برنده جایزه آسترید لیندگرن، خالق کتاب شاهکار «سفر به سرزمین وحشیها» بود. سنداک با تغییر دادن مفهوم کتابهای تصویری و وارد کردن احساسات پیچیده و حتی ترسناکِ کودکان به داستانها، دقیقاً همان روحیهای را داشت که لیندگرن میپسندید.
فیلیپ پولمن (Philip Pullman) - بریتانیا (۲۰۰۵)
فیلیپ پولمن، خالق سهگانه حماسی «نیروی اهریمنیاش» (The Golden Compass)، که با جسارت تمام مفاهیم مذهبی و فلسفی را در قالب فانتزی نوجوانان به چالش کشید، برنده جایزه آسترید لیندگرن شد. داوران او را برای “خلق دنیاهایی جدید و شگفتانگیز” ستودند.
شان تن (Shaun Tan) - استرالیا (۲۰۱۱)
شان تن، تصویرگر و نویسندهی نابغه که با کتاب بیکلام «ورود» (The Arrival) روایتی تکاندهنده از مهاجرت ارائه داد، یکی از جوانترین برندگان جایزه آسترید لیندگرن بود. آثار او مرز میان کتاب کودک و رمان گرافیکی هنری را از میان برداشته است.
ژاکلین وودسون (Jacqueline Woodson) - آمریکا (۲۰۱۸)
وودسون که بیشتر برای کتاب «رویاهای دختر قهوهای» شناخته میشود، صدای قدرتمندِ تجربهی سیاهپوستان آمریکا در ادبیات کودک است. جایزه آسترید لیندگرن به او تعلق گرفت تا از تواناییاش در بیان داستانهای دشوار با زبانی شاعرانه و امیدبخش تقدیر شود.
باربرو لیندگرن (Barbro Lindgren) - سوئد (۲۰۱۴)
وقتی نام «باربرو لیندگرن» به عنوان برنده سال ۲۰۱۴ اعلام شد، بسیاری تصور کردند او از بستگان آسترید لیندگرن است؛ اما با اینکه هر دو سوئدی و از بزرگان ادبیات کودک هستند، هیچ نسبت فامیلی با یکدیگر ندارند. باربرو لیندگرن را میتوان یکی از نوآورترین نویسندگان ادبیات کودک دانست که با زبانی طنزآمیز، فلسفی و گاه ابزورد (Absurd)، با مخاطبانش ارتباط برقرار میکند. هیئت داوران آلما او را به خاطر «لحن بینقص» و تواناییاش در ترسیم توأمانِ «شادیهای روشن و بازیگوشی» در کنار «ماهیت اسرارآمیز زندگی و نزدیکی مرگ» ستودند.
نهاد «پِراسا» (PRAESA) - آفریقای جنوبی (۲۰۱۵)
خالق سهگانه حماسی «نیروی اهریمنیاش» (The Golden Compass)، که با جسارت تمام مفاهیم مذهبی و فلسفی را در قالب فانتزی نوجوانان به چالش کشید، برنده جایزه آسترید لیندگرن شد. داوران او را برای “خلق دنیاهایی جدید و شگفتانگیز” ستودند.
ژان کلود مورلوا (Jean-Claude Mourlevat) - فرانسه (۲۰۲۱)
آثار ژان کلود مورلوا از افسانههای مدرن تا داستانهای علمی-تخیلی را در بر میگیرد. او به خاطر تواناییاش در نوسازی سنتهای ادبی و خلق داستانهایی که همزمان تلخ و زیبا هستند، برنده جایزه آسترید لیندگرن شد.
ماریون برونه (Marion Brunet) - فرانسه (۲۰۲۵)
تازهترین نامی که در تالار افتخارات جایزه آسترید لیندگرن ثبت شده، نویسندهی فرانسوی، https://fr.wikipedia.org/wiki/Marion_Brunet است که در سال ۲۰۲۵ موفق به کسب این جایزه شد. برونه دومین نویسنده فرانسوی است که پس از «ژان کلود مورلوا» (۲۰۲۱) این جایزه را به خانه میبرد. او که سالها به عنوان مربی کودکان با نیازهای ویژه کار کرده است، به خاطر نثر «درخشان و شفاف» و تواناییاش در به تصویر کشیدن شرایط زندگی جوانان در دنیایی که روز به روز مادیتر و تهدیدآمیزتر میشود، مورد ستایش هیئت داوران قرار گرفت.
ردپای ایران در جایزه آسترید لیندگرن
ایران، با تاریخچهی غنی ادبیات کودک خود، حضوری فعال در فرآیند جایزه آسترید لیندگرن دارد. چهار نهاد ایرانی به عنوان «نهادهای نامزدکننده» رسمی شناخته میشوند که حق دارند هر سال کاندیداهای خود را معرفی کنند:
1) شورای کتاب کودک
2) کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
3) موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان
4) انجمن نویسندگان کودک و نوجوان
تاکنون چهرههای برجستهای از ایران نامزد دریافت جایزه آسترید لیندگرن شدهاند. «هوشنگ مرادی کرمانی»، خالق قصههای مجید، بارها نامزد این جایزه بوده و تا مراحل نهایی نیز پیش رفته است. همچنین نویسندگانی چون «فرهاد حسنزاده»، «جمشید خانیان»، «احمدرضا احمدی»، «احمد اکبرپور»، «هدا حدادی» و تصویرگرانی مانند «فرشید مثقالی» و «علیرضا گلدوزیان» نیز در لیست نامزدها بودهاند.
علاوه بر افراد، پروژههای ترویج کتابخوانی ایرانی نیز در جایزه آسترید لیندگرن درخشیدهاند. برنامه «با من بخوان» (از سوی موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان) که برای کودکان محروم و حاشیهنشین کتاب میبرد، یکی از نامزدهای جدی در بخش مروجان بوده است. حضور مداوم نامهای ایرانی در فهرست نامزدها، نشاندهنده اعتبار جهانی ادبیات کودک ایران در نگاه داوران جایزه آسترید لیندگرن است.
جنجالها و چالشهای جایزه آلما
حتی بزرگترین جایزه جهان نیز از نقد مبرا نیست. یکی از بحثهایی که گاهی پیرامون جایزه آسترید لیندگرن شکل میگیرد، تمرکز آن بر ادبیات غرب است، هرچند در سالهای اخیر با انتخاب برندگانی از کره جنوبی، آفریقای جنوبی و استرالیا سعی در اصلاح این روند داشته است.
جنجال دیگر، مربوط به ماهیت سیاسی و اجتماعی برخی انتخابهاست. جایزه آسترید لیندگرن ابایی ندارد که برندگانی را انتخاب کند که مستقیماً به سیاستهای دولتی انتقاد دارند. برای مثال، سخنرانی مگ روسوف در مراسم اهدای جایزه، که در آن به شدت از سیستمهای آموزشی مدرن و فشار امتحانات بر کودکان انتقاد کرد و آن را «حمله به کودکی» نامید، بازتاب گستردهای داشت و نشان داد که تریبون جایزه آسترید لیندگرن، مکانی برای گفتن حقایق تلخ نیز هست.
پول مالیاتدهندگان سوئدی برای نویسندگان خارجی؟
این جنجال بیشتر داخلی (در سوئد) است اما بسیار داغ است. ماجرا از این قرار است که مبلغ جایزه ۵ میلیون کرونی (حدود نیم میلیون دلار) مستقیماً از بودجه دولتی و جیب مالیاتدهندگان سوئدی پرداخت میشود. هر چند سال یکبار، سیاستمداران و روزنامهنگاران محافظهکار سوئدی این سوال را مطرح میکنند: «چرا وقتی کتابخانههای مدارس سوئد بودجه کافی برای خرید کتاب ندارند، ما باید ۵ میلیون کرون به یک نویسنده یا سازمان در کره جنوبی یا آفریقا بدهیم؟»
بنیاد آلما استدلال میکند که این جایزه بزرگترین «دیپلماسی فرهنگی» سوئد است و نام این کشور را به عنوان حامی حقوق کودکان در جهان زنده نگه میدارد. این بحث همواره در پارلمان سوئد مطرح میشود و بقای جایزه را تهدید میکند.
اتهام «بیش از حد سیاسی بودن» (پرونده ادی رینولدز)
در سال ۲۰۱۷، ادی رینولدز، نویسنده بریتانیایی، به شدت به آلما حمله کرد. او مدعی شد که این جایزه دیگر به «ادبیات» اهمیت نمیدهد و کاملاً «سیاسی» (Woke) شده است. او گفت داوران آلما کتابهایی را که صرفاً سرگرمکنندهاند نادیده میگیرند و فقط به کتابهایی جایزه میدهند که درباره پناهندگان، جنگ یا فقر باشند. این نقد، بحثی جدی درباره مرز بین «ادبیات متعهد» و «بیانیه سیاسی» ایجاد کرد.
نتیجهگیری: چرا جهان به جایزه آسترید لیندگرن نیاز دارد؟
در دنیایی که پر از جنگ، فقر و نابرابری است، کودکان آسیبپذیرترین قشر هستند. جایزه آسترید لیندگرن تنها یک مسابقه برای دادن پول به نویسندگان نیست؛ بلکه چراغی است که هر سال روشن میشود تا به ما یادآوری کند: «کودکان مهم هستند. داستانهایشان مهم است. و تخیل آنها تنها راه نجات آینده است.»
این جایزه با حمایت مالی عظیم و اعتبار جهانیاش، استانداردی را تعیین میکند که نویسندگان و ناشران سراسر جهان برای رسیدن به آن تلاش میکنند. جایزه آسترید لیندگرن به ما میگوید که ادبیات کودک میتواند پیچیده، جسورانه، سیاسی و عمیقاً انسانی باشد. تا زمانی که این جایزه پا برجاست، روحیه سرزنده، شجاع و مهربان پیپی جوراببلند در کالبد ادبیات جهان زنده خواهد ماند و به خالقان آثار یادآوری میکند که برای کودکان، باید همیشه «بهترین» را خلق کرد.
سوالات متداول درباره جایزه آسترید لیندگرن
۱) مبلغ جایزه آسترید لیندگرن چقدر است؟
برنده جایزه آسترید لیندگرن مبلغ ۵ میلیون کرون سوئد دریافت میکند. این مبلغ بسته به نرخ برابری ارز، معمولاً بین ۵۰۰ هزار تا ۶۰۰ هزار دلار آمریکا متغیر است و آن را به گرانترین جایزه ادبیات کودک در جهان تبدیل میکند.
۲) آیا نویسندگان ایرانی هم میتوانند برنده این جایزه شوند؟
بله، کاملاً. نویسندگان، تصویرگران و مروجان ایرانی هر ساله توسط نهادهای معتبر داخلی (مانند شورای کتاب کودک و کانون پرورش فکری) به هیئت داوران جایزه آسترید لیندگرن معرفی میشوند. اگرچه تاکنون برنده نهایی نشدهاند، اما بارها در فهرست نامزدهای برتر قرار گرفتهاند.
۳) تفاوت جایزه آسترید لیندگرن با جایزه هانس کریستین اندرسن چیست؟
جایزه هانس کریستین اندرسن (که اغلب نوبل کوچک نامیده میشود) توسط دفتر بینالمللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) اهدا میشود و جایزه نقدی ندارد (تنها مدال و اعتبار است). اما جایزه آسترید لیندگرن توسط دولت سوئد اهدا میشود و جایزه نقدی بسیار بزرگی دارد. همچنین آلما علاوه بر نویسنده و تصویرگر، به «قصهگویان» و «مروجان کتابخوانی» نیز تعلق میگیرد، در حالی که اندرسن فقط مخصوص نویسندگان و تصویرگران است.
۴) نامزدها چگونه انتخاب میشوند؟
هیچ فردی نمیتواند شخصاً خود را نامزد کند. نامزدها باید توسط «نهادهای نامزدکننده» رسمی از سراسر جهان معرفی شوند. هر نهاد میتواند حداکثر ۴ نامزد (در بخشهای مختلف) معرفی کند. سپس هیئت داوران ۱۲ نفره در استکهلم، برنده نهایی جایزه آسترید لیندگرن را از میان این لیست انتخاب میکند.
۵) آیا این جایزه فقط برای یک کتاب خاص است؟
خیر. جایزه آسترید لیندگرن به «مجموعه آثار» یک هنرمند اهدا میشود. داوران کل کارنامه کاری نویسنده یا تصویرگر را بررسی میکنند تا ببینند آیا در طول زمان کیفیت بالایی داشته و با ارزشهای آسترید لیندگرن همسو بوده است یا خیر.
