سبد خرید شما در حال حاضر خالی است!
نیما یوشیج : میراث‌دار عصر جدید شعر فارسی؛
نیما یوشیج، با نام اصلی علی اسفندیاری (۲۱ آبان ۱۲۷۴ – ۱۳ دی ۱۳۳۸)، شاعر نامدار پارسی‌گوی و از پیشگامان شعر نو فارسی بود.
او از خاندان اسفندیاری بود که نسب آن به اسپهبدان طبرستان می‌رسید. این شاعر گرانسنگ در شکل‌گیری ادبیات معاصر فارسی و تحول قالب شعر فارسی نقشی بسزا داشت. ویژگی‌های آثار نیما یوشیج زبان بدیع، مضامین و پیوند عمیق با منظر سیاسی-اجتماعی زمان خود بود.
در ادامه به بررسی زندگی، آثار و میراث ماندگار نیما یوشیج خواهیم پرداخت.
فهرست مطالب
۱. مرور زندگی پدر شعر نو فارسی به روایت خود نیما یوشیج
نیما یوشیج در ۱۲ آبان ۱۲۷۴ در روستای یوش واقع در استان مازندران ایران به دنیا آمد. او در خانواده‌ای کشاورز رشد یافت و مصائب زندگی روستایی را تجربه کرد. علیرغم فقدان تحصیلات رسمی در سال‌های اولیه، اشتیاق نیما به ادبیات و شعر او را به مسیر خودآموزی سوق داد.
خواندن و نوشتن اولیه را نزد آخوند ده فرا گرفت ولی دلخوشی چندانی از آخوند ده نداشت چون او را شکنجه می‌داد و در کوچه باغ‌ها دنبال نیما می‌کرد. او در دوران تحصیل در مدرسه عالی سن لویی با زبان فرانسه و اشعار شاعران اروپایی آشنا شد و تأثیر آنها را در شعر خود به وضوح نشان داد.
در مدرسه از بچه‌ها کناره‌گیری می‌کرد و به گفته خود نیما با یکی از دوستانش مدام از مدرسه فرار می‌کرد و پس از مدتی با تشویق یکی از معلم‌هایش به نام نظام وفا به شعر گفتن مشغول گشت و در همان زمان با زبان فرانسه آشنایی یافت و به شعر گفتن به سبک خراسانی مشغول گشت.این مواجهه با سنت‌های ادبی متنوع بر سبک شعری او تأثیر گذاشت و به او کمک کرد تا از قالب‌های سنتی شعر فارسی جدا شود.
نیما یوشیج در مطالعه آثار شاعران بزرگی چون حافظ، سعدی و مولانا در شعر کلاسیک فارسی غرق شد. او همچنین به کاوش در ادبیات غرب پرداخت و آثار شکسپیر، گوته و ویکتور هوگو را بررسی کرد. نیما یوشیج اشعاری به زبان فارسی و مازندرانی سرود و در موضوعات مختلفی مانند طبیعت، عشق، اجتماع، سیاست، فلسفه و دین شعر نوشت.
برخی از مشهورترین آثار او عبارتند از: افسانه، ققنوس، آواز، شهریار، مرگ و دیوان نیما یوشیج.
مهم‌ترین اطلاعاتی که از زندگی نیما یوشیج در دست است مربوط می‌شود به خطابه او در نخستین کنگره نویسندگان ایرانی که در تیرماه ۱۳۲۵ به دعوت انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی و با شرکت ۷۸ نفر از نویسندگان، شاعران و محققان ایرانی برگزار شد. ریاست این کنگره را محمدتقی بهار بر عهده داشت و شاعران و نویسندگان مطرحِ آن دوران مانند احسان طبری، فاطمه سیاح، جلال آل‌احمد، صادق چوبک، م. به‌آذین، صادق هدایت، علی‌اکبر دهخدا و نیما یوشیج در آن شرکت کردند. در این کنگره نویسندگان و شاعران با هدف یافتن راهکارهایی برای رهایی از سانسور و دفاع از حقوق صنفی خود، به تبادل‌نظر و رایزنی پرداختند.
نیما یوشیج در این کنگره خود را به اجمال معرفی می‌کند و از دوران کودکی تا آن سال خود را از نظر می‌گذراند و در تاریخ ثبت می‌کند. در ادامه متن این سخنرانی را باهم می‌خوانیم.
« در سال ١٣١٥ هجری ابراهیم نوری، مرد شجاع و عصبانی، از افراد یکی از دودمان‌های قدیمی شمال ایران محسوب می‌شد. من پسر بزرگ او هستم. پدرم در این ناحیه به زندگانی کشاورزی و گله‌داری مشغول بود. در پاییز همین سال، زمانی که او در مسقط الرأس ییلاقی خود، یوش، منزل داشت؛ من به دنیا آمدم. پیوستگی من از طرف جده به گرجی‌های متواری از دیرزمانی در این سرزمین می‌رسد.
زندگی بدوی من در بین شبانان و ایلخی‌بانان گذشت که به هوای چراگاه به نقاط دور ییلاق قشلاق می‌کنند و شب بالای کوه‌ها ساعات طولانی با هم به دور آتش جمع می‌شوند.
از تمام دوره بچگی خود من به جز زد و خوردهای وحشیانه و چیزهای مربوط به زندگی کوچ‌نشینی و تفریحات ساده آنها در آرامش یکنواخت و کور و بی‌خبر از همه جا، چیزی به خاطر ندارم.
در همان دهکده که من متولد شدم خواندن و نوشتن را نزد آخوند ده یاد گرفتم. او مرا در کوچه باغ‌ها دنبال می‌کرد و به باد شکنجه می‌گرفت. پاهای نازک مرا به درخت‌های ریشه و گزنه‌دار می‌بست، با ترکه‌های بلند می‌زد و مرا مجبور می‌کرد به از بر کردن نامه‌هایی که معمولاً اهل خانواده دهاتی به هم می‌نویسند و خودش آنها را به هم چسبانیده و برای من طومار درست کرده بود.
اما یک سال که به شهر آمده بودم اقوام نزدیک من مرا به همپای برادر از خود کوچک‌ترم (لادبن) به یک مدرسه کاتولیک واداشتند. آن وقت این مدرسه در تهران به مدرسه سن لویی شهرت داشت. دوره تحصیل من از اینجا شروع می‌شود. سال‌های اول زندگی مدرسه من به زد و خورد با بچه‌ها گذشت. وضع رفتار و سکنات من، کناره‌گیری و حجبی که مخصوص بچه‌های تربیت شده در بیرون شهر است، موضوعی بود که در مدرسه مسخره برمی‌داشت.
هنر من خوب پریدن و با رفیقم حسین پژمان فرار از محوطه مدرسه بود. من در مدرسه خوب کار نمی‌کردم. فقط نمرات نقاشی به داد من می‌رسید. اما بعدها در مدرسه مراقبت و تشویق یک معلم خوش رفتار که نظام وفا، شاعر به نام امروز، باشد؛ مرا به خط شعر گفتن انداخت. این تاریخ مقارن بود با سال‌هایی که جنگ‌های بین‌المللی ادامه داشت. من در آن وقت اخبار جنگ را به زبان فرانسه می‌توانستم بخوانم. شعرهای من در آن وقت به سبک خراسانی بود که همه چیز در آن یک جور و به طور کلی دور از طبیعت واقع و کم‌تر مربوط با خصایص زندگی شخص گوینده توصیف می‌شد.
آشنایی با زبان خارجی راه تازه را در پیش چشم من گذاشت. ثمره کاوش من در این راه، بعد از جدایی از مدرسه و گذرانیدن دوران دل‌دادگی بدانجامی ممکن است در منظومه «افسانه» من دیده شود. قسمتی از این منظومه در روزنامه دوست شهید من، میرزاده عشقی، چاپ شد. ولی قبلاً در سال١٣٠٠ منظومه به نام «قصه رنگ پریده» انتشار داده بودم. من پیش از آن شعری در دست ندارم. در پاییز سال ١٣٠١ نمونه دیگر از شیوه کار خود «ای شب» را که پیش از این تاریخ سروده بودم و دست به دست خوانده و رانده شده بود، در روزنامه هفتگی «نوبهار» دیدم.
شیوه کار در هر کدام از این قطعات تیر زهرآگینی مخصوصاً در آن زمان به طرف طرفداران سبک قدیم بود. طرفداران سبک قدیم آنها را قابل درج و انتشار نمی‌دانستند.
با وجود آن، سال ١٣٤٢ هجری قمری بود که اشعار من صفحات زیاد منتخبات آثار شعرای معاصر را پر کرد. عجب آنکه نخستین منظومه من «قصه رنگ پریده» هم که از آثار بچگی به شمار می‌آید، جزو مندرجات این کتاب و در بین نام آن همه ادبای ریش و سبیل‌دار خوانده می‌شد و به طوری قرار گرفته بود که شعرا و ادبا را نسبت به من و مولف دانشمند کتاب (هشترودی زاده) خشمناک می‌ساخت. مثل اینکه طبیعت آزاد پرورش یافته من در هر دوره از زندگی من باید با زد و خورد رودررو باشد.
اما انقلابات حوالی سال‌های ٩٩ و ٣٠٠ در حدود شمال ایران مرا از هنر خود پیش از انتشار این کتاب دور کرده بود و من دوباره به طرف هنر خود می‌آمدم.
این تاریخ مقارن بود با آغاز دوره سختی و فشار برای کشور من. ثمره‌ای که این مدت برای من داشت این بود که من روش کار خود را منظم‌تر پیدا کنم. روشی که در ادبیات کشور من نبود و من به زحمت عمری زیر بار خودم و کلمات و شیوه کار کلاسیک راه را صاف و آماده کرده و اکنون در پیش پای نسل تازه نفس می‌اندازم.
در اشعار آزاد من وزن و قافیه به حساب دیگر گرفته می‌شوند. کوتاه و بلند شدن مصرع‌ها در آن ها بنابر هوس و فانتزی نیست. من برای بی‌نظمی هم به نظمی اعتقاد دارم. هر کلمه من از روی قاعده دقیق به کلمه دیگر می‌چسبد و شعر آزاد سرودن برای من دشوارتر از غیر آن است.
مایه اصلی اشعار من رنج است. به عقیده من گوینده واقعی باید آن مایه را داشته باشد. من برای رنج خود و دیگران شعر می‌گویم.خودم و کلمات و وزن و قافیه در همه وقت برای من ابزارهایی بوده‌اند که مجبور به عوض کردن آنها بوده‌ام تا با رنج من و دیگران بهتر سازگار باشد.
در دوره زندگی خود من هم از جنس رنج‌های دیگران سهم‌هایی هست به طوری که من بانوی خانه و بچه‌دار و ایلخی‌بان و چوپان ناقابلی نیستم به این جهت وقت پاکنویس برای من کم است. اشعار من متفرق به دست مردم افتاده یا در خارج کشور به توسط زبان‌شناس‌ها خوانده می‌شود.
فقط از سال ١٣١٧ به بعد جزو هیئت تحریریه «مجله موسیقی» بوده‌ام و به حمایت دوستان خود در این مجله اشعار خود را مرتباً انتشار داده‌ام.
من مخالف بسیار دارم- می‌دانم. چون خود من به طور روزمره دریافته‌ام مردم هم باید روزمره دریابند. این کیفیت تدریجی و نتیجه کار است. مخصوصاً بعضی از اشعار مخصوص‌تر به خود من برای کسانی که حواس جمع در عالم شاعری ندارند مبهم است. اما انواع شعرهای من زیادند. چنان که دیوانی به زبان مادری خود به اسم «روجا» دارم. می‌توانم بگویم من به رودخانه شبیه هستم که از هر کجای آن لازم باشد بدون سر و صدا می‌توان آب برداشت.
خوش‌آیند نیست اسم بردن از داستان‌های منظوم خود به سبک‌های مختلف که هنوز به دست مردم نیامده است. باقی شرح حال من همین می‌شود: در تهران می‌گذرانم. زیادی می‌نویسم. کم انتشار می‌دهم، و این وضع مرا از دور تنبل جلوه می‌دهد.»
۲. انقلاب ادبی نیما یوشیج و تولد شعر نو
شاید در این زمان که شعر معاصر فارسی نسبت به شعر کلاسیک فارسی تغییرات بسیار پیدا کرده است و حتی دیگر از قواعد شعر نیمایی در اشعار معاصر فارسی خبری نیست و آن اسلوب و قواعد نیمایی نیز حالا مربوط به یک قرن پیشن‌اند، انقلاب ادبی نیما دست کم گرفته شود، اما زمانی را تصور کنید که شاعر میراث‌دار قواعد چندین نسل شاعری بود و تخطی از قواعد سفت و سخت عروض و قافیه در حکم از اعتبار خالی کردن شعر به طور کلی بود. یا با قواعد پیشین شاعری می‌کردی و یا شاعر نبودی.
در چنین فضایی نیما یوشیج دست به انقلابی شجاعانه زده است. او که حالا پدر شعر نو خوانده می‌شود با تغییر دادن این قواعد طرحی نو در فضای فکری و شاعری ادبیات فارسی درانداخت و راه را برای تغییرات بعدی در شعر فارسی باز کرد. نیما یوشیج به قوانین کهن شعر فارسی پشت پا نزد و به طور کلی منکر آن نشد، بلکه تنها آنها را تغییر داد تا راه برای بیان فکری شاعر آن دوره هموارتر باشد.
تغییری که نیما یوشیج در شعر ایجاد کرد، از بین بردن تساوی ارکان عروضی یا همان وزن شعر و جابه‌جا شدن قافیه است. اشعار نیما یوشیج از وزن عروضی و قافیه تهی نیستند و این تغییری است که بعدها به واسطه‌ی دیگر شاعران چون شاملو و احمدرضا احمدی در شعر ایجاد شدند و شعر سپید را پدید آوردند. با این تغییر نیما یوشیج و عدم تساوی وزن عروضی کار شاعر راحت‌تر از پیش نشد بلکه حالا شاعر مجبور بود در شعر خیال‌انگیزی، تصویرسازی و عاطفه‌ی قوی‌تری را خلق کند که این عدم تساوی وزن شعر را در گوش فارسی‌زبان جبران کند.
پس همانطور که خود نیما یوشیج در خطابه‌ی خود در کنگره‌ی نویسندگان گفت، شعر آزاد گفتن کاری سخت‌تر از شعر گفتن به سبک و سیاق پیشین است. البته این انقلاب در شاعری تنها حاصل تلاش‌های نیما یوشیج نیست بلکه پیش از او و هم‌زمان با او شاعران و روشنفکرانی بودند که در این راه تلاش می‌کردند اما در نهایت این اتفاق به سبب ممارست یوشیج در این راه به نام او ثبت شد و او بود که آماج تیر مخالفان و شاعران کلاسیک بود.
۲.۱. مضامین و موضوعات شعری نیما یوشیج
ویژگی شعر نیما یوشیج پرداختن به مضامین انقلابی، عاشقانه و شعور اجتماعی عمیق نهفته در اشعارش و به طور کلی رنجی بود که خود نیما اشاره کرد و این رنج جلوه‌ها و جنبه‌های گوناگون شخصی و اجتماعی داشت. او به پیچیدگی‌های وجود انسان، عشق، طبیعت و مصائب حاشیه‌نشینان توجه داشت. اشعار او اغلب نمایانگر تجربیات خودش از فقر، بی‌عدالتی و اشتیاقش برای جهانی بهتر بود. یکی از کارهای قابل توجه نیما یوشیج استفاده او از زبان روزمره در شعر بود. او از زبان آرکائیک و آراسته‌ی شعر کلاسیک فارسی جدا شد و در عوض سبکی ساده‌تر و در دسترس‌تر را پذیرفت.
این انقلاب زبانی نه تنها شعر را به مردم عادی نزدیک کرد، بلکه راه را برای نسل‌های بعدی شاعران هموار کرد تا زبانی نو را تجربه کنند. تأثیر نیما یوشیج بر ادبیات فارسی بی‌بدیل است. ماجراجویی جسورانه‌ی او در زمینه زبان، مضامین و قالب‌ها، شالوده شعر نو فارسی را بنا نهاد. او الهام‌بخش نسل جدیدی از شاعران برای رهایی از سنت و کشف مرزهایی نو در بیان شاعرانه بود. تأثیر نیما یوشیج بر ادبیات فارسی بی‌بدیل است. ماجراجویی جسورانه‌ی او در زمینه زبان، مضامین و قالب‌ها، شالوده شعر نو فارسی را بنا نهاد.
او الهام‌بخش نسل جدیدی از شاعران برای رهایی از سنت و کشف مرزهایی نو در بیان شاعرانه بود. در ادامه بریده‌ای از شعر افسانه که آن را آغازگر شعر نو فارسی می‌دانند با هم می‌خوانیم.
۲.۲. شعر افسانه نیما یوشیج
در شب تيره ديوانه‌ای كاو
دل به رنگی گريزان سپرده
در دره‌ی سرد و خلوت نشسته
همچو ساقه‌ی گياهی فسرده
می‌كند داستانی غم‌آور
در ميان بس آشفته مانده
قصه‌ی دانه‌اش هست و دامی
وز همه گفته ناگفته مانده
از دلی رفته دارد پيامی
داستان از خيالی پريشان
ای دل من ، دل من ، دل من
بينوا ، مضطرا ، قابل من
با همه خوبی و قدر و دعوی
از تو آخر چه شد حاصل من
جز سر شكی به رخساره‌ی غم ؟
آخر ای بينوا دل ! چه ديدی
كه ره رستگاری بريدی ؟
مرغ هرزه‌درايی ، كه بر هر
شاخی و شاخساری پريدی
تا بماندی زبون و فتاده ؟
می‌توانستی ای دل رهيدن
گر نخوردی فريب زمانه
آنچه ديدی ز خود ديدی و بس
هر دمی يک ره و يک بهانه
۲.۳. آثار منتشرشده نیما یوشیج در زمان حیات او
-
قصه‌ی رنگ پریده. تهران: مطبعهٔ سعادت. ۱۳۰۰
-
افسانه. تهران. ۱۳۰۱
-
حکایت و خانواده‌ی سرباز. تهران: خیام. ۱۳۰۵
-
مرقد آقا. تهران: کلالهٔ خاور. ۱۳۰۹
-
ای شب. تهران. ۱۳۱۰
-
شکسپیر، ویلیام (۱۳۱۹). اتللو. ترجمهٔ عبدالحسین نوشین. برگردان اشعار از نیما یوشیج. تهران: امیرکبیر
-
دو نامه. تهران. ۱۳۲۹
-
مجموعهٔ اشعار نیما یوشیج: زندگانی و اشعار او. به کوشش ابوالقاسم جنتی عطایی. تهران: صفی علیشاه. ۱۳۳۴
-
مرغ آمین. تهران. ۱۳۳۵
-
ارزش احساسات. تهران: صفی علیشاه. ۱۳۳۵
-
مانلی و خانه‌ی سریویلی. تهران: صفی علیشاه. ۱۳۳۶
۳. سخن پایانی: شعر شاعر باید واضح‌تر از خود شاعر باشد
امروزه از نیما یوشیج به عنوان یکی از بزرگترین شاعران پارسی‌گوی قرن بیستم تجلیل می‌شود. آثار او همچنان در میان خوانندگان محبوبیتی بسیار دارد و مشارکت‌های او به عنوان هنگامه‌ای بنیادین در تحول ادبیات فارسی شناخته می‌شود.
شعر او همچنان منبع الهام برای شاعران مشتاق و گواهی بر قدرت بیان هنری نیما یوشیج در به چالش کشیدن هنجارهای اجتماعی است.
زندگی و آثار نیما یوشیج نشانی بر تعهد تزلزل‌ناپذیر او به آزادی هنری، عدالت اجتماعی و نیروی شعر است.
رویکرد انقلابی او به زبان، مضامین و فرم شعر همچنان الهام‌بخش نسل‌های شاعر و خوانندگان است. نیما یوشیج با آثار خود اثری ماندگار در ادبیات فارسی بر جای گذاشت و مسیر شعر نوی فارسی را برای همیشه تغییر داد. نیما یوشیج در مجموعه نامه‌ها و یادداشت‌هایش در كتاب «حرف‌های همسایه» می‌نویسد: «سعی كنید همانطور كه می‌بینید بنویسید و سعی كنید شعر شما نشانی واضح‌تر از شما بدهد»
۳.۱. سوال‌های متداول درباره‌ی نیما یوشیج
۱. نیما یوشیج کیست و چرا این‌قدر مهم است؟ نیما یوشیج شاعری است که با نوآوری‌هایش در قالب و زبان شعر، تحولی بنیادین در شعر فارسی ایجاد کرد. او با شکستن قواعد سنتی شعر، راه را برای شاعران بعد از خود هموار کرد و به شعر فارسی زبان و نگاهی نو بخشید. به همین دلیل، او را پدر شعر نو فارسی می‌نامند.
۲. مهم‌ترین نوآوری‌های نیما یوشیج در شعر چه بود؟ نیما یوشیج با شکستن قالب‌های عروضی سنتی، وزن‌های آزاد و نامنظم را به شعر آورد. او قافیه‌های یکسان را کنار گذاشت و به جای آن از قافیه‌های نیمه‌ای و یا حتی بدون قافیه استفاده کرد. همچنین، نیما به زبان روزمره و محاوره‌ای در شعر روی آورد و از واژگان جدید و تصاویری تازه استفاده کرد.
۳. کدام یک از اشعار نیما یوشیج مهم‌تر است و چرا؟ “افسانه” یکی از مهم‌ترین اشعار نیما یوشیج است که به عنوان نخستین شعر نو فارسی شناخته می‌شود. اما اشعار دیگری مانند “ققنوس” و “مانا” نیز از جمله آثار مهم او هستند.
۴. تاثیر نیما یوشیج بر شعر فارسی چه بوده است؟ نیما یوشیج با نوآوری‌هایش، شعر فارسی را از قید و بندهای سنتی رها کرد و به آن آزادی بیان بخشید. او راه را برای شاعران نسل‌های بعد هموار کرد و شعر فارسی را به سمت مدرن شدن سوق داد.
۵. زندگی شخصی نیما یوشیج چگونه بود؟ نیما یوشیج زندگی پر فراز و نشیبی داشت. او در روستایی در مازندران متولد شد و تحصیلات ابتدایی را در همان روستا گذراند. سپس به تهران آمد و در مدرسه‌های مختلف تحصیل کرد. نیما یوشیج در طول زندگی خود با مشکلات مالی و خانوادگی زیادی روبرو بود.
۶. چرا مطالعه آثار نیما یوشیج برای علاقه‌مندان به ادبیات فارسی مهم است؟ مطالعه آثار نیما یوشیج به ما کمک می‌کند تا تحولات شعر فارسی را بهتر درک کنیم. با خواندن اشعار نیما، می‌توانیم با زبان و بیان شاعرانه او آشنا شویم و از زیبایی‌های آن لذت ببریم.
۷. چه منابعی برای مطالعه بیشتر درباره نیما یوشیج وجود دارد؟ برای مطالعه بیشتر درباره نیما یوشیج می‌توانید به کتاب‌های نقد و تحلیل اشعار او، زندگینامه او، و مقالات و پژوهش‌های مختلفی که درباره او نوشته شده است، مراجعه کنید.
۸. آیا نیما یوشیج فقط به شعر نو معروف است؟ اگرچه نیما یوشیج به عنوان پدر شعر نو فارسی شناخته می‌شود، اما او در زمینه‌های دیگری مانند نثر نیز آثار ارزشمندی دارد.
Last Updated:1403-08-19 14:00:48
