جایزه بوکر : سرگذشت ادبیات به سیاق انگلیسی

مقدمه: جایزه بوکر؛ پاسپورتی به دنیای ادبیات

تب‌وتاب گرفتن جایزه بوکر (The Booker Prize) بیش از ۵ دهه است که در دل نویسندگان دنیا افتاده است. جایزه بوکر یک جایزه ادبی با اعتباری بی‌نظیر است که در سال ۱۹۶۸، به عنوان همتای جایزه گنکور فرانسه تأسیس شد. این جایزه از آن زمان تاکنون، به سنگ محک برتری در ادبیات انگلیسی‌زبان تبدیل شده است.

جایزه بوکر با تاریخچه‌ای غنی از جنجال‌ها، پیروزی‌ها و بحث‌ها فقط یک جایزه نیست: جایزه بوکر به نوعی پاسداشت از هنر روایی، آینه‌ای تمام‌نما از تنوع فرهنگی و بستری برای گفتگوی ادبی است. در زمان اهدای جایزه بوکر، هر سال یک رمان انتخاب شده و به تصویر کشیده می‌شود که به نظر داوران، به خاطر درخشش خود متمایز است.

در واقع کمیتۀ این جایزه با توجه به نویسندگان و رمان‌های استثناییِ آن‌ها، استانداردهای دستاوردهای ادبی را ارتقا می‌دهند و فرهنگ خواندن بهترین آثار داستانی را در میان جوامع مختلف پرورش می‌دهد.

طی سال‌ها، جایزه بوکر به یک پدیدۀ جهانی در دنیای جوایز ادبی تبدیل شده و دامنه آن را به نویسندگان انگلیسی‌زبان از سراسر جهان گسترش داده است. به عنوان شاهدی بر تأثیر آن، جایزه بوکر جرقه ایجاد جوایز مرتبط، مانند جایزه بین‌المللی بوکر، که به آثار ترجمه شده داستانی افتخار می کند، شده است.

میراث این جایزه فقط در کتاب‌هایی نیست که به رسمیت می‌شناسد، بلکه در گفتگوهای فرهنگی که الهام‌بخش آن است، مشاغلی که منجنیق می‌کند و چشم‌انداز ادبی که شکل می‌دهد نیز هست.

به ما بپیوندید تا به تاریخچه‌ای جذاب و جالب از جایزه بوکر بپردازیم؛ جایزه‌ای که بیش از نیم قرن به عنوان یکی از برجسته‌ترین نقاط تقویمِ فرهنگی و ادبی دنیا باقی مانده و نام آن مترادف با اعتبار ادبی در میان آثار انگلیسی‌زبان شده است.

۲. سرمنشأ جایزه بوکر (The Booker Prize)

«جایزه بوکر» در سال ۱۹۶۹ توسط شرکت بوکر مک کانل (Booker, McConnell Ltd) بنیان‌گذاری و آغازگر فصل جدیدی در تقدیر از آثار ممتاز ادبی شد. در ابتدا، این جایزه فقط برای نویسندگانی از بریتانیا، جمهوری ایرلند و کشورهای مشترک‌المنافع آزاد بود. با این حال، در اقدامی که بحث‌های زیادی را برانگیخت، واجد شرایط بودن آثار ادبی در سال ۲۰۱۴ به کل مرزهای دنیا گسترش یافت و شامل نویسندگان انگلیسی‌زبان در سراسر جهان شد.

این جایزه طی سال‌ها شاهد بالاوپایین‌های مختلفی در نام و عنوان و حامیان مالی خود بوده است. نام این جایزه در بازۀ سال‌های ۱۹۶۹ تا ۲۰۰۱ جایزه بوکر (Booker Prize) بود. در بازۀ سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۹ نیز، نام این جایزه به جایزه من بوکر (Man Booker Prize) تغییر کرد و در نهایت، نام آن به فرم پیشین بوکر تغییر یافت.

این تکامل حاشیه‌ساز برای جایزه بوکر، منعکس‌کنندۀ دامنۀ تأثیر وسیع آن و جاه‌طلبیِ در حال گسترش این جایزه است. معرفی جایزه بین‌المللی بوکر در سال ۲۰۰۵ و اصلاحات بعدی آن در سال ۲۰۱۶ برای تجلیل از آثار ترجمه شده به انگلیسی، نشانۀ تعهد بالای این جایزه برای تقدیر و گرامیداشت از استعدادهای ادبی در سراسر جهان می‌باشد.

هر گام در جهت تکامل جایزه بوکر، رسالت آن را برای به رسمیت شناختن ادبیات داستانیِ برجسته تقویت کرده، و آن را به یک جایزه ارزشمند و قابل احترام در جامعه ادبی تبدیل کرده است.

۲.۱. نقاط عطف کلیدی در تکامل جایزه بوکر

در مسیر تکامل جایزه بوکر تا رسیدن آن به وضعیت و شرایط کنونی‌اش، چندین اتفاق و رویداد مهم و کلیدی به وقوع پیوسته است. این رویدادها، از ابتدا تا زمان حال به صورت خلاصه و چکیده، از این قرارند:

۳. ساختار جایزه بوکر و فرآیند پرفراز و نشیبِ تعیین برنده

بنیاد جایزه بوکر بر روند انتخاب دقیق جایزه بوکر نظارت دارد. این بنیاد شامل کمیته‌ای از داوران است که به صورت سالانه انتخاب و منصوب می‌شوند و از پیشینه‌های مختلف گرد هم آمده‌اند: منتقدان ادبی، نویسندگان، دانشگاهیان و شخصیت‌های ممتاز در عموم جامعه.

وظیفه آنها بسیار مهم است و مستلزم خواندن تقریباً ۱۷۰ رمان در یک بازه زمانی هفت ماهه است. این فرآیند دقیق تضمین می‌کند که کتاب‌هایی که برای فهرست بلند و در نهایت، برای فهرست نهایی انتخاب شده‌اند، از کیفیتی استثنایی برخوردارند و پتانسیل تبدیل شدن به شاهکارهای ماندگار را دارند.

۳.۱. روند داوری جایزه بوکر

در قلب جایزه بوکر، اتاق داوری به ‌عنوان فضایی منحصربه‌فرد عمل می‌کند؛ که در آن، بحث‌ها حول محور آثار ادبیِ منتخب شکوفا می‌شود و رابطۀ میان داوران و آثار، از پویایی معمولی خواننده-نویسنده فراتر می‌رود. این اتفاق، محیط پر شور و شوق و همدلانه‌ای را برای ادبیات در میان داوران ایجاد کرده و پایه‌ای برای بحث‌های انتقادی آنها ایجاد می‌کند. عمق عاطفی این جلسات اغلب منجر به خنده و گاهی اشک می‌شود؛ این گواهی است بر قدرت داستان‌سرایی و تأثیر آن بر روح انسان‌ها.

معیارهای این انتخاب نه‌تنها بر اساس شایستگی ادبی آثار ارسالی، بلکه بر پتانسیل آنها برای هم‌دنیا شدن با مخاطبان گسترده‌تر و همچنین، بر اساس ظرفیت آن‌ها برای مقاومت در برابر «آزمون زمان» تاکید دارد. کتاب‌های نامزد شده برای جایزه، یا توسط خود داوران درخواست می‌شوند یا توسط ناشران ارسال می‌شوند. همچنین، بنیاد جایزه بوکر بر اساس موفقیت تاریخی ناشران در فرآیند خلق فهرست بلند از نامزدین، سهمیه‌های ارسالی خاصی را برای ناشران تعیین کرده است.

۳.۲. نکاتی در مورد داوری بوکر

این رویکرد ساختاریافته و در عین حال جامع برای انتخاب برنده جایزه بوکر، تعهد بنیاد به بزرگداشت و ترویج بهترین داستان‌های انگلیسی‌زبان را برجسته می‌کند. از طریق این فرآیند، جایزه بوکر همچنان بر ادبیات جهانی تأثیر می‌گذارد و خوانندگان را در سراسر جهان تشویق می‌کند تا با روایت‌های عمیق و جذاب درگیر شوند.

۴. عدالت برای مترجمان: جایزه بوکر بین‌المللی (The International Booker Prize)

از سال ۲۰۰۵ تا زمان حال، این جایزه بهترین آثار داستانی از سراسر جهان را که به انگلیسی ترجمه شده‌اند، به نمایش می‌گذارد و پرتوی نوری بر نویسندگان و قهرمانان اغلب ناآشنای ادبیات این دست نویسندگان می‌تاباند. جایزه بوکر بین المللی گواهی بر قدرت ترجمه در گشودن در جهان‌های جدید به روی خوانندگان است و به آن‌ها این امکان را می‌دهد که غنای ادبیات تألیف شده به زبان‌های دیگر را تجربه کنند.

جایزه بین المللی بوکر به تنوع در فهرست بلند خود مشهود است. این فهرست بلند شامل کتاب‌های ترجمه شده از ده زبان اصلی از جمله آلبانیایی، هلندی، آلمانی، ایتالیایی، کره‌ای، لهستانی، پرتغالی، روسی، اسپانیایی و سوئدی می‌شود. این تنوع زبانی نه تنها هنر ترجمه را مورد تجلیل قرار می‌دهد، بلکه تضمین می‌کند که صدای ادبیات از همۀ گوشه‌های دنیا، شنیده شود.

یکی از جذاب‌ترین جنبه‌های جایزه بین‌المللی بوکر، به رسمیت شناختن تلاش مشترک بین نویسنده و مترجم است: مبلغ این جایزه (۵۰ هزار یورو) به طور مساوی بین نویسنده و مترجم تقسیم شده و نقش مهم مترجم در زنده کردن داستان به زبانی دیگر مورد توجه قرار می‌گیرد. همچنین، مانند جایزه اصلی، به تمام نامزدین فهرست بلند این جایزه که نتوانسته‌اند برنده شوند، مبلغ ۲۵۰۰ یورو تعلق می‌گیرد.

از جمله برندگان دوره‌های اول این جایزه می‌توان به نویسندگان مشهوری مانند «آلیس مونرو»، «لیدیا دیویس»، «فیلیپ راث»،« اسماعیل کاداره» و «لاسلو کراسناهورکایی» اشاره کرد. همچنین «چنو آچه‌به» نیز در سال ۲۰۰۷ موفق به اخذ جایزه بوکر بین المللی شد.

تقریبا تمامی آثارِ فهرست بلند نامزدین دریافت این جایزه آثاری هستند که به مضامین شجاعت، معضلات اجتماعی و مقاومت در برابر استبداد می‌پردازند؛ و این به خودیِ خود، منعکس‌کنندۀ دوران پرتلاطم مدرن و روح پایدار بشریت است. فهرست بلندِ جایزه بوکر بین المللی در سال ۲۰۲۴ با هیاهوی زیادی اعلام شد.

این فهرست مجموعه‌ای از کتاب‌ها را در بر می‌گیرد که قاره‌ها و زبان‌ها را در می‌نوردد؛ از داستان‌های تند و تلخ نویسندگان آمریکای جنوبی گرفته تا روایت‌های پیچیدۀ نویسندگان اروپایی، انتخاب برندۀ جایزه بوکر بین المللی امسال بر ماهیت جهانی داستان‌سرایی و توانایی آن در انتقال عمیق‌ترین تجربیات بشری تاکید دارد.

۵. از لندن تا مسکو: جایزه بوکر روسی (The Russian Booker Prize)

جایزه بوکر روسی که در سال ۱۹۹۲ تأسیس شد و الهام‌گرفته شده از جایزه معتبر بوکر بود، تا آخرین زمان ارائه آن در سال ۲۰۱۷، برترین جایزه ادبی روسیه تلقی می‌شد. این جایزه از بهترین‌ آثار ادبیات داستانیِ روس‌زبان تقدیر می‌کرد و هنر و قدرت روایی نویسندگان را، صرف نظر از ملیت آن‌ها، به رسمیت می‌شناخت.

این جایزه به عنوان چراغِ راهی از دلِ فرهنگ روسیه سر در برآورد و اولین جایزه ادبی غیردولتی در روسیه پس از انقلاب ۱۹۱۷ بود. بوکر روسی نمادی از آزادیِ ادبی و بستری برای نویسندگان تا آثارشان به رسمیت شناخته شوند و آن‌ها را با مخاطبان بیشتری به اشتراک بگذارند.

۵.۱. مشاهیر جایزه بوکر روسی

یکی از برجسته‌ترین برندگان این جایزه، «الکساندر چوداکوف» بود که پس از مرگش در سال ۲۰۱۱، این جایزه را برای رمان خود «تاریکی بر پله‌های باستانی ریخته می‌شود» دریافت کرد. داستان این رمان در یک شهر خیالی در قزاقستان در دوران استالینیستی روسیه اتفاق می‌افتد. این برد تأثیر ماندگارِ روایت‌های تاریخی در ادبیات روسیه را برجسته کرد.

«لودمیلا اولیتسکایا» با رکورد پنج‌بار نامزدی و یکبار بردن این جایزه، یکی از مشهورترین نیوسندگان روسی معاصر است. نویسندگان دیگری نیز مانند «آندری دمیتریف» و «الکسی اسلاپوفسکی»، به لطف دیده شدن توسط جایزه بوکر روسی، اثری فراموش‌نشدنی در صحنه ادبی روسیه بر جای گذاشته‌اند.

اگرچه جایزه بوکر روسی ممکن است سفر خود را به پایان رسانده باشد و دیگر اعطا نشود، اما آثاری ممتازی که به جهانیان از دنیای ادبیات روس معرفی کرده است، باقی مانده‌اند و ما را به کشف روایت‌های عمیقی که ادبیات روسی دعوت می‌کنند.

۶. زیر ذره بینِ انتقادات: در حاشیۀ جایزه بوکر

علی‌رغم اعتبار بوکر در دنیای ادبی، این جایزه در طول این سال‌ها از جنجال‌ها و انتقادات مصون نمانده است. این اختلافات از انتقادات در مورد روند انتخاب تا اتهامات نخبه‌گرایی و عدم تنوع در میان برندگان را در بر می‌گیرد. به عنوان مثال از انتقدات علیه درستکاریی کمیتۀ بوکر، در سال ۲۰۰۱ اعلام زودهنگام رمان «زندگی پی» به عنوان برنده، منجر به یک جنون شرط‌بندی در میان اهالی ادب شد و سؤالاتی در مورد یکپارچگی فرآیند انتخاب ایجاد کرد. و همچنین در سال ۲۰۱۱، فهرست کوتاه یا نهایی نامزدهای جایزه بوکر، از سوی منتقدان، بیش از حد «قابل حدس و پیشبینی» تلقی شد و بحث‌هایی را در مورد استانداردهای ادبی جایزه برانگیخت.

۶.۱. سال‌های اولیه: جایزه بوکر زیر آتش!

از همان ابتدا، جایزه بوکر نه تنها به خاطر تجلیل از دستاوردهای ادبی، بلکه به خاطر تصمیمات و اظهارات سیاسی و جنجالی که با مراسم آن همراه بود، در کانون توجه قرار گرفت. در سال ۱۹۷۲، بردِ «جان برجر» تحت‌الشعاع اعتراض او علیه حامی و موسس اصلی جایزه، بوکر مک کانل، قرار گرفت. او به دلیل مشکلی که با بوکر مک کانل داشت، نیمی از پول جایزه خود را به جنبش پلنگ سیاه بریتانیا اهدا کرد؛ حرکتی که بحث‌های شدیدی را در مورد نقش سیاست در ادبیات و مسئولیت‌های سیاسیِ نویسندگان به راه انداخت.

۶.۲. جایزه بوکر: ادبیات و سیاست با هم برخورد می‌کنند

شاید هیچ مناقشه‌ای به اندازه جنجال «بچه‌های نیمه‌شب» سلمان رشدی که در سال ۱۹۸۱ برنده جایزه شد، معروف نباشد. اثر بعدی رشدی، یعنی رمان «آیات شیطانی»، منجر به صدور فتوا مرگ او در سال ۱۳۶۷ توسط آیت‌الله خمینی شد و سایه‌ای طولانی بر جایزه بوکر افکند.

۶.۳. جایزه بوکر گسترش می‌یابد: موثرتر شدن یا کمرنگ شدن؟

تصمیمی که کمیتۀ بوکر در سال ۲۰۱۴ برای استقبال از هر رمان انگلیسی‌زبان صرف نظر از مرزهای جغرافیایی و ملیت نویسنده گرفت، با واکنش‌های متنقاض مخاطبین مواجه شد. منتقدانِ این عمل کمیتۀ یوکر استدلال کردند که این حرکت می‌تواند هویت جایزه را کمرنگ کند و نویسندگان منطقه را تحت‌الشعاع قرار دهد.

۶.۴. پیروزی های اشتراکی: شکستن سنت یا شکستن استانداردها؟

در سال ۲۰۱۹، با اعطای جایزه بوکر به دو نویسنده به صورت مشترک، «مارگارت اتوود» و «برناردین اواریستو»، یک سنت‌شکنی رخ داد. این تصمیمِ بی‌سابقه با واکنش‌های متفاوتی مواجه شد؛ به طوری که برخی فراگیر بودن و منعطف بودن جایزه را تحسین کردند و برخی دیگر نیز، عادلانه بودنِ و باارزش‌بودن این گرامیداشتِ نامعتعارف و این‌چنینی را، زیر سوال بردند.

۶.۵. رسوایی شام در سال ۱۹۸۱

مراسم جایزه بوکر در سال ۱۹۸۱ یک مراسم مجلل با منویی حاوی «موس آووکادو» و «قارچ‌های تند» بود. اما این اتفاقات پشت صحنه بود که توجه عموم را به خود جلب کرد. «آنتونی برجس»، یکی از نویسندگان فهرست نهایی نامزدان جایزه، خواستار اطلاع از برندۀ نهایی از قبل اجرای مراسم جایزه شد و تهدید کرد که در صورت عدم برنده شدن، در مراسم شرکت نخواهد کرد. هنگامی که ویلیام گلدینگ (برنده جایزه نوبل ادبیات ۱۹۸۳) به عنوان برنده اعلام شد، غیبت برجس و افشای خواسته‌های او به تیتر خبرها تبدیل شد.

۶.۶. نگرانی‌های نخبه‌گرایی

طی سال‌ها، منتقدانی از جمله «جان بنویل» و «ال. کندی»، به گرایش‌های نخبه‌گرایانه‌ی داوران و کمیتۀ بوکر اشاره کرده‌اند و تنوع آرا و نظرات در هیئت‌های داوری و برندگان آن را، از این طریق زیر سوال برده‌اند.

۷. سخن پایانی: چرا جایزه بوکر اهمیت دارد؟

جایزه بوکر به مثابه تابلوی افتخاری در دنیای ادبیات داستانی عمل می‌کند. برندن جایزه می‌تواند شهرت جهانی را برای نویسنده به ارمغان آورد، فروش کتابش را به طور چشمگیری افزایش داده و توجه مخاطبان و منتقدان را به سمت اثر جلب کند.

این جایزه همچنین می‌تواند بر جریان‌های ادبی و موضوعات مورد توجه نویسندگان تاثیر بگذارد. برگزیده شدن اثری با درون‌مایه‌ای خاص، می‌تواند توجه نویسندگان دیگر را به آن موضوع جلب کند و زمینه‌ساز خلق آثار بیشتری با آن محوریت شود.

علیرغم اختلاف نظرها، جایزه بوکر به عنوان یک عامل تأثیرگذار در دنیای ادبی باقی مانده و با چشم‌انداز در حال رشد نشر و کتابخوانی سازگار شده است. بوکر همچنان به برانگیختن بحث، به چالش کشیدن ادراکات و تجلیل از هنر داستان‌سرایی ادامه می‌دهد. اگر به تاریخچه جنجال‌ها و انتقادات جایزه بوکر فکر کنیم، مشخص می‌شود که بوکر چیزی بیش از یک جایزه است: بوکر آینه‌ای برای جهان ادبی است که پیچیدگی‌ها، سیاست و ماهیت همیشه در حال تکامل آن را منعکس می‌کند. جایزه بوکر نه تنها ادبیات بزرگ و فاخر را به رسمیت شناخته است، بلکه بخشی از روایتی است که می‌خواهد به آن احترام بگذارد.

۸. سوالات متداول راجع به جایزه بوکر

۱) جایزه بوکر چیست و چه اهمیتی دارد؟

بوکر یکی از معتبرترین جوایز ادبی در جهان است که به بهترین رمان‌های انگلیسی‌زبان اهدا می‌شود. این جایزه در سال ۱۹۶۹ تأسیس شد و از آن زمان تاکنون به عنوان معیاری برای سنجش کیفیت ادبیات داستانی به شمار می‌رود. اهمیت جایزه بوکر در این است که:

۲) فرآیند انتخاب برنده جایزه بوکر چگونه است؟

انتخاب برنده بوکر یک فرآیند دقیق و چند مرحله‌ای است. ابتدا، یک کمیته متشکل از منتقدان ادبی، نویسندگان و دانشگاهیان، صدها رمان را مطالعه کرده و فهرستی از ۱۲ تا ۱۳ کتاب را به عنوان فهرست بلند انتخاب می‌کنند. سپس، این فهرست به یک لیست کوتاه ۶ کتاب کاهش می‌یابد و در نهایت، یک برنده از میان این ۶ کتاب انتخاب می‌شود.

۳) چه کسانی می‌توانند برای دریافت جایزه بوکر نامزد شوند؟

تا سال ۲۰۱۴، فقط نویسندگانی که آثارشان به زبان انگلیسی نوشته شده و در بریتانیا، ایرلند و کشورهای مشترک‌المنافع منتشر شده بود، می‌توانستند برای دریافت بوکر نامزد شوند. اما از سال ۲۰۱۴ به بعد، این محدودیت برداشته شد و تمامی نویسندگانی که آثارشان به زبان انگلیسی نوشته شده است، می‌توانند نامزد دریافت این جایزه شوند.

۴) جایزه بین المللی بوکر چیست و چه تفاوتی با جایزه اصلی دارد؟

جایزه بین‌المللی بوکر به بهترین آثار داستانی ترجمه شده به زبان انگلیسی اهدا می‌شود. این جایزه در سال ۲۰۰۵ تأسیس شد و هدف آن معرفی ادبیات جهان به خوانندگان انگلیسی‌زبان است. تفاوت اصلی بین این دو جایزه در این است که جایزه بوکر به آثار اصلی نوشته شده به زبان انگلیسی تعلق می‌گیرد، در حالی که جایزه بین‌المللی بوکر به ترجمه آثار ادبی به زبان انگلیسی تعلق می‌گیرد.

۵) آیا جایزه بوکر همیشه بدون حاشیه بوده است؟

خیر، این جایزه در طول تاریخ خود با حواشی و انتقاداتی همراه بوده است. برخی از این حواشی عبارتند از:

۶) چرا جایزۀ بوکر اهمیت دارد؟

بوکر یکی از مهم‌ترین جوایز ادبی در جهان است و تأثیر بسزایی بر دنیای ادبیات دارد. این جایزه به نویسندگان کمک می‌کند تا به شهرت جهانی دست پیدا کنند و آثارشان به مخاطبان گسترده‌تری معرفی شود. همچنین، جایزه بوکر می‌تواند بر جریان‌های ادبی و موضوعات مورد علاقه نویسندگان تأثیرگذار باشد.

۷) آیا جایزه بوکر تنها جایزه ادبی مهم در جهان است؟

خیر، بوکر تنها جایزه ادبی مهم در جهان نیست. جوایز ادبی دیگری مانند جایزه پولیتزر، جایزه ملی کتاب ایالات متحده و جایزه گنکور نیز از جمله جوایز معتبر ادبی هستند. هر یک از این جوایز دارای ویژگی‌ها و معیارهای خاص خود هستند.

فهرست مطالب